امروزه فضاهای عمومی شهری بستر رشد و تکامل جامعه شهری است، ازاین‌رو وجود کیفیت و رضایت‌مندی امری ضروری و انکارناپذیر در توسعه پایدار فضای شهری به نظر می‌رسد و عدم توجه به آن تهدیداتی را در عرصه شهر به وجود می‌آورد. مبلمان و حتی المان‌های شهری به‌عنوان وسایلی که در فضای شهری نصب شده و استفاده عمومی دارند، می‌توانند به فضای شهری روح ببخشند و به‌عنوان یکی از رهیافت‌های سازنده شهرسازی پایدار به شمار آیند، با این هدف که کیفیت فضای شهری را بهبود بخشیده و نیاز‌های انسانی را برطرف نمایند؛ بنابراین مبلمان شهری به‌عنوان عامل مؤثر در ارتقای کیفیت محیط شهری حائز اهمیت هستند.

از سوی دیگر یکی از اجزای مهم در هر شهر که نگاه هر بیننده را به خود جلب می‌کند، عناصر و المان‌های شهری هستند که به شهر هویت می‌بخشند، هنر مجسمه‌سازی برای فضاهای عمومی به‌صورت مستقیم با مردم ارتباط دارد و موجب اعتلای فرهنگ بصری مردم و ارتقای کیفیت محیط‌های شهری می‌شود. تحقیقات و بررسی‌های انجام‌شده نشان می‌دهد که مجسمه‌های شهری تنها نقش زیباسازی فضاهای شهری را به عهده ندارند و درصورتی‌که این نوع المان‌ها با در نظر گرفتن مؤلفه‌های فرهنگی، اجتماعی و نقش بستر که در مجسمه‌های محیطی با فرم به‌صورت یک واحد درهم‌تنیده هستند، خلق شوند، می‌توانند وظایف مهم و خطیری همچون هویت‌بخشی به فضاهای شهری، ایجاد تصویر ذهنی، انتقال پیام‌های ارزشمند و مفاهیم معنوی و همچنین انتقال فرهنگ، تاریخ و غیره را در جامعه به عهده گیرند.

بر این اساس به دلیل آنکه در آستانه نوروز 1401 هستیم برآن شدیم تا با کارشناس ارشد طراحی صنعتی از دانشگاه تهران، مشاور طراحی و زیباسازی شهری و عضو مرکز مطالعات تخصصی مدیریت شهری umic.ir در خصوص الزامات شاخص‌های زیباسازی شهر گفت‌وگویی را ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

سیدرضا حسینی لاهیجی؛ با بیان اینکه به گفته کریستوفر الکساندر شهر یک اثر هنری بزرگ است که آفرینندگانی به وسعت خود و به تعداد جمعیتش دارد گفت: اگر فضای شهری و محله خود را با فضای داخل منزل مقایسه کنید، ابزار و وسایل مختلفی در خانه وجود دارد که هرکدام برای کار خاصی ساخته شده و نیازهای شما را برای انجام فعالیت‌های مختلف برآورده می‌سازد، خانه شما به اصطلاح مبله است، یعنی اثاثیه و تجهیزات لازم برای زندگی در فضای خانه فراهم است، وقتی شما یک آپارتمان مبله اجاره می‌کنید، بدین معنا است که وسایل ابتدایی زندگی در آن وجود دارد. تجهیزاتی مانند میز و صندلی، یخچال و اجاق گاز، کفپوش و روشنایی و بسیاری دیگر، درست مانند یک هتل معمولی که می‌توانید فقط با کیف وسایل شخصی‌تان به آنجا نقل مکان کرده و در آن سکونت کنید.

وی افزود: یک شهر مبله نیز همین معنی را دارد، یعنی کلیه وسایل و تجهیزات مورد نیاز برای زندگی شهری در آن فراهم است و به آن‌ها امکانات و تسهیلات شهری یا «مبلمان شهری» گفته می‌شود.

وی با تأکید بر اینکه آبخوری، نیمکت، ایستگاه اتوبوس و تاکسی، پل عابر پیاده، تابلوهای شهری، نرده و جداکننده‌ها، سطل زباله، کفپوش و کف‌سازی، وسایل زمین بازی کودکان و بسیاری دیگر که بیش از یک‌صد مورد را دربر می‌گیرد همگی جزء مبلمان شهری به‌حساب می‌آیند افزود: تمامی این‌ها، نیاز کاربردی مردم و گردشگران را فراهم می‌آورد اما مسئله این است که در این میان، تأثیرات هنر و زیبایی‌شناسی بر روح و روان انسان‌ها نیز اهمیت بسیار دارد پس همان‌گونه که در فضای خانه به تغییر رنگ دیوارها، نصب تابلوهای نقاشی، مجسمه و تزئینات اهمیت می‌دهید، فضای شهری هم برای آرامش و نشاط روحی شهروندان و تأثیرگذاری مثبت، نیازمند آثار فرهنگی، هنری و هویت‌بخشی است که این مهم در آستانه نوروز همزمان با خانه‌تکانی مفهومی مشابه آن یعنی شهر تکانی را شامل می‌شود.

عضو مرکز مطالعات تخصصی مدیریت شهری umic.ir با تأکید بر اینکه شهر، تنها شامل بناها نیست، بلکه فضای بین ساختمان‌ها، کوچه، میدان، فضای سبز،‌ عناصر پرکننده، کاربری‌ها و حضور و همراهی مردم است که موجودیت شهر را می‌سازد و به آن بها می‌دهد تشریح کرد: مردم فعالیت‌های خود را در قالب سه پهنه زندگی، کار و تفریح در فضاهای عمومی انجام می‌دهند بنابراین چهره شهر مانند موزه و نگارخانه‌ای است که هر روز نمایشگاه آثار متنوع مردم و منظر تاریخ و فرهنگ تمدن بشری است.

حسینی لاهیجی با بیان اینکه فضای شهر، محیط زندگی شهروند را تشکیل می‌دهد که ایام خاصی وظیفه میزبانی از مسافران و گردشگران را نیز بر عهده می‌گیرد خاطرنشان کرد: بنابراین مدیران، طراحان و افراد متخصص باید محیط را به‌گونه‌ای تجهیز کنند که شرایط زندگی و زیست‌محیطی آن از «سطحی عالی» برخوردار باشد.

وی با تصریح بر اینکه امروزه شهرها مانند شرکت‌ها با هم در عرصه‌های گوناگون همچون زیباسازی منظر شهری به رقابت می‌پردازند اذعان کرد: تلاش برای زیباتر شدن، کارآمد بودن و ارائه هویتی با ارزش، ازجمله این کار‌ها است چراکه در این صورت قادر خواهند بود توجه جهانی، جذب گردشگر، بازار سرمایه و استعداد را به خود اختصاص دهند پس به همین دلیل، رشد و توسعه «کیفیت زندگی شهری» و نگاه «انسان‌مدارانه» مورد توجه قرار گرفته است.

وی با تأکید بر اینکه کیفیت، مفهومی چندوجهی است که از طریق «واقعیت فیزیکی موجود» مانند «زیبایی محیط و اجزای آن» و «پاسخگویی به نیاز انسان‌ها»، در ذهن و روان آدمی شکل می‌گیرد و تبدیل به تجربه‌ای مطلوب و خوشایند از یک شهر می‌شود که این مهم در ایامی همچون نوروز از اهمیت دوچندانی برخوردار می‌شود، تشریح کرد: در واقع کیفیت فضای شهری یعنی ترکیب‌بندی فضاهای باز و بسته به‌گونه‌ای که از نظر عملکرد و زیبایی، رضایت‌بخش باشد.

این استاد طراحی صنعتی با ابراز تأسف از اینکه امروز فضاهای شهری فقط به مسیر عبور و مرور تبدیل شده‌اند و کمتر در ابعاد اجتماعی پاسخگوی نیازهای انسان امروزی‌اند تصریح کرد: در این میان فضاهایی که مکان آسایش عمومی باشند و باعث آرامش خاطر انسان شوند، نیز حذف شده‌اند.

حسینی لاهیجی خطاب به مدیران شهری با اشاره به اینکه در حوزه مبلمان شهری، تصمیم‌گیری‌ها مانند گذشته نیست، گفت: قرار نیست مانند قبل به فاصله 20 متر، یک نیمکت بگذاریم، بلکه امروزه نظر بر این است که شهر باید محلی برای استراحت و آرامش داشته باشد و مبلمان باید در جای مناسبی از نظر تراکم، کاربری، منطقه و چشم‌انداز قرار بگیرد، به‌عنوان‌مثال هرجا که چشم‌انداز بهتری دارد، نشیمن بیشتری هم باید داشته باشد. نکته مهم این است که آن مبلمان، علاوه بر این‌که پاسخگوی نیازهای شهروندان است، باید هویت و زیبایی‌شناسی خاص خود را نیز داشته باشد.

وی با گلایه از سیستم پیمانکاری شهرداری، گفت: شهرداری‌ها طبق معمول، تمایل دارند که کارهایشان (اعم از زیباسازی و طراحی المان‌های شهری و رنگ‌آمیزی شهر) را به مزایده و مناقصه بگذارند و آن‌ها را میان پیمانکارها پخش کنند، درحالی‌که آن‌ها مانند دیگر نقاط دنیا باید با مطالعه، بهترین طراحان شهر و کشور را جمع و از آن‌ها بخواهند تا برای شهر، تجهیزات مناسب و مخصوص ساختمان‌، محل، المان و فضای سبز را طراحی کنند.

این مشاور طراحی و زیباسازی شهری با تأکید بر اینکه کپی‌برداری از طرح‌های خارجی بیشتر توسط پیمانکارها انجام می‌شود اذعان کرد: متأسفانه چون مدیران شهری ما در این زمینه وارد نیستند، به‌راحتی گول آن‌ها را می‌خورند، بسیاری از پیمانکارهای ما با بی‌کیفیت‌ترین مصالح و مواد اولیه برای شهر‌هایی همچون همدان نسبت به طراحی المان‌ها اقدام می‌کنند حال آنکه این شهر با تمدن دارای ظرفیت‌های نهفته بسیاری در بستر زیبایی‌شناختی است.

حسینی لاهیجی ادامه داد: متأسفانه چنین طراحی‌هایی در مناطقی مانند جزیره کیش و بسیاری از کلان‌شهرها وجود دارد که ضربه‌های فرهنگی به کشور می‌زنند.

وی با اشاره به اینکه مشکل اساسی فضاهای شهری امروز این است که در عرصه‌های وسیع و پیچیده به‌آسانی نمی‌توان با محیط شهر «روابط حسی مطلوب و دلپذیر» برقرار کرد و هنوز در بسیاری از فضاهای شهری، به روابط و نیازهای انسانی توجه نشده و برای «حضور و استفاده مردم از فضاهای عمومی»، امکانات مفید و باکیفیت، بسیار محدود و ناچیز است گفت: بنابراین قبل از هرگونه مداخله در فضای شهر باید شاخصه‌های بصری ادراک محیط و کیفیت فضایی مورد نیاز مورد بازشناسی قرار گیرد که این مهم در زیباسازی شهرها یک رکن اصلی و اساسی است.

وی ادامه داد: واقعیتی که تاکنون به‌درستی درک نشده این است که در تجهیز فضاهای عمومی و ارتقای کیفیت محیط، هیچ اقدام مؤثر و هوشمندانه‌ای صورت نمی‌گیرد مگر اینکه بر مبنای شناخت واقعیت باشد؛ بنابراین شعار زیبای «شهر ما، خانه ما» هنگامی تحقق می‏یابد که شهروند، تأثیرات آن را در محیط مشاهده و روابطی آشکار در عملکرد سازمان‌ها و مدیران شهری با زندگی شهروندان نمود پیدا کند اما متأسفانه امروز در شهرها به جای زیباسازی، رویکردی که دنبال می‌شود بی‌ریخت کردن شهرها در بستر عدم شناخت و دانش لازم است.

این استاد طراحی شهری با تأکید بر اینکه در خصوص زیباسازی شهری همچون همدان باید بگویم همدان یا شهر هفت دورازه، در قدیم همواره در تاریخ ایران و جهان تأثیرگذار بوده و از تمدنی غنی برخوردار است؛ بنابراین توجه به این گذشته و پاسداشت معنویت درونی دوره معاصر و تربیت دانشمندان فرهیخته و علمای بزرگ موجود در این شهر می‌تواند ملاک اصلی در طراحی المان‌ها و حتی تعریف فضای سبز شهری باشد، گفت: فضای شهری گذشته ما در شهرهای این‌چنینی سرشار از ظرافت‌ها و ریزه‌کاری‌هایی است که هزاران ایده و خلاقیت را در خود نهفته دارد بنابراین از دیرباز، اصالت زیبایی‌شناسی، فلسفه، هنر و طراحی ایران‌زمین، در نمونه آثار معماری، صنایع دستی و طراحی باغ و بوستان وجود داشته و به چشم می‌خورد.

حسینی لاهیجی با اشاره به اصول طراحی ایرانی و اسلامی شهرها به‌عنوان یک اسلوب قابل اجرا گفت: مردم‌واری (طراحی انسان‌مدار) یعنی رعایت تناسب میان اندام‌های ساختمانی بدن انسان و نیازهای انسانی در ساختمان‌‌سازی و آرایش معماری، پرهیز از بیهودگی (نگرش کاربردی) به مفهوم جلوگیری از اسراف و کارهای بیهوده، ایجاد زیبایی به مفهوم زیبنده بودن و تناسب داشتن نه‌فقط قشنگی و جمال، نیارش (دوام و پایداری) به معنای دانش ایستایی، فن به مفهوم مواد و مصالح و مقاومت، خودبسندگی (خودکفایی) یعنی استفاده از مواد و مصالح بومی ازجمله این ارکان است که باید فضای تعریف مبلمان شهری هم در ساخت المان‌های شهری مورد توجه قرار گیرد.

وی آگاهی از اصول طراحی ایرانی و اسلامی برای تمامی مدیران و کارشناسان فضای مدیریت شهری به‌ویژه سازمان زیباسازی را ضروری دانست و تشریح کرد: زیرا با شناخت صحیح تعاریف و الگوهای هنر و طراحی ایران زمین، می‌توان به‌خوبی در این زمینه نقش‌آفرینی کرد.

این مشاور طراحی با اشاره به شهر اهداف و الگوهای زیباسازی شهری عنوان کرد: در شهر خوب باید طبیعت از طریق فضاهای شهری، به راحتی قابل دسترسی باشد پس باید توسعه منابع و ظواهر طبیعت در شهر و قابلیت دسترسی ساده برای مردم جزو اولویت‌های سازمان زیباسازی در شهر باشد.

حسینی لاهیجی ادامه داد: حرکت و صدای آب، ایجاد چشمه، برکه، آبنما، دریاچه مصنوعی، بهره‌مندی از برنامه‌های فرهنگی و هنری همراه با تبلیغات شهری مناسب، جاری بودن هنرهای شهری و مردمی در فضاهای باز و خیابان‌ها، حفاظت و نگهداری طبیعت شهری، بازسازی چشم‌اندازهای عمومی، نقاط عطف بصری و نشانه‌های شهری از دیگر الزامات تعریف‌شده در این بستر است.

وی با اشاره به اینکه خاطره مبلمان شهری و توجه به فضاسازی محیطی در شهرهای امروز، به‌عنوان عنصری تحول‌آفرین و درآمدزا که می‌تواند چهره شهر را نیز به‌عنوان یک نماد داخلی و بین‌المللی به همگان معرفی کند، شناخته می‌شود تأکید کرد: نحوه چیدمان فضای سبز، آرایش ساختمان‌ها با نمای سنتی یا یکسان، وجود درختان مناسب در یک خیابان، نحوه قرار گرفتن تیرهای چراغ برق، باجه‌های تلفن، کیوسک‌های فروش روزنامه، ایستگاه‌های اتوبوس و مهم‌تر از آن حفظ نمادهای قدیمی و سنتی یک شهر نقش مؤثری در افزایش روحیه اجتماعی و شادابی شهر ایفا می‌کند.

وی با اشاره به اینکه زیباسازی، فرآیند توسعه ویژگی‌های بصری است که در فضاهای شهری صورت می‌گیرد خاطرنشان کرد: زیباسازی، فرآیندی مستمر و در حال رشد است که با روان‌شناسی، فلسفه، هنر، فرهنگ، هویت، دانش، بینش، زمان و کارکرد‌های مختلف ارتباط داشته و ظهور پیدا می‌کند بنابراین باید آموزش به متولیان این امر نیز به‌صورت مستمر باشد نه مقطعی.

گفتنی است در ادامه خواستار گفت‌و‌گو با حسین خانجانی؛ مدیرعامل سازمان سیما منظر و فضای سبز شهری همدان شدیم تا از چند و چون برنامه‌های این سازمان در آستانه نوروز اطلاع پیدا کنیم که متأسفانه همچون گذشته این مهم محقق نشد.

مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد به نظر می‌رسد سازمان زیباسازی و مدیریت شهری همدان همچون سنوات قبل برنامه‌ریزی خود را در خصوص زیباسازی شهر در آستانه نوروز، معطوف به کاشت چند نوع گیاه، گل و بوته در مکان‌های خاص همچون جلوی شهرداری و میدان آرامگاه، استقرار چند مجسمه مرغ و خروس، تخم‌مرغ در پیاده‌راه و چند سبد بی‌قواره و این بار به مناسبت سال ببر بر دوش این حیوان بی‌نوا در بلوار ارم و البته چند خیابان و محله مرفه‌نشین کند و همچنان هفت سین نوروزی را نیز به دستان مجسمه‌های غول‌پیکر فرسوده در پیاده‌راه بوعلی بدهد.