افزایش هجوم ریزگردها و گرد و غبار به استان‌های غربی و جنوبی کشور در هفته‌ای که گذشت نه‌تنها دید افقی را به چند متر کاهش داد بلکه طبق اظهارات وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی یک هزار نفر را روانه بیمارستان‌ها و مراکز درمانی کرد.

در این میان مسئولان به‌جای رسیدگی به این معضل و ارائه راهکار مناسب برای حل عوامل داخلی و خارجی ریزگردها مدام از زیر بار مسئولیت شانه خالی کرده و به‌نظر می‌رسد قصدی برای پایان دادن به این مشکل ندارند.

به عقیده بسیاری از کارشناسان محیط زیست آنچه که طی چندین سال گذشته از مسئولان دولتی در رفع مشکل ریزگردها انتظار می‌رفت به مرحله اقدام و عمل نرسیده و اهداف تعیین‌شده در این بخش محقق نشده است، برای این مشکل شاید علل و دلایل مختلفی را بتوان مطرح کرد اما مهم‌ترین علت، بی‌توجهی مسئولان به حل معضل ریزگردها و عدم درک شرایط بحرانی در مناطق غربی و جنوبی کشور است.

این در حالی است که حدود 20 سال پیش بخش محیط زیست سازمان ملل متحد به مسئولان ایرانی هشدار دادند که پس از خشک شدن دریاچه آرال و فاجعه جنگل‌های آمازون بزرگ‌ترین مشکل زیست‌محیطی قرن در جنوب غرب ایران رخ می‌دهد.

درواقع وقتی ذره‌ای از خاک از هم می‌پاشد و دست باد آن را در هوا به پرواز درمی‌آورد، کسی اهمیتی به آن نمی‌دهد اما رقص میلیاردها ذره خاک در آسمان، پدیده‌ای نیست که بتوان چشم خود را بر آن بست. به هوا برخاستن تک‌تک این ذرات نتیجه تصمیمات غلطی هستند که با پر شدن چوب‌خط اشتباهاتمان سراغمان آمده‌اند. به دیگر سخن گرد و غبار یا ریزگرد ‍‍‌پدیده‌ای است که در این سال‌ها، تبدیل به یکی از آشناترین معضلات زیست‌محیطی ایران شده و تبعات بسیاری را در پی دارد.

این در حالی است که کشور ما با قرار گرفتن در مجاورت مدار رأس‌السرطان و با دربرداشتن پهنه‌های وسیع بیابانی از اقلیمی خشک و نیمه‌خشک برخوردار است حال آنکه مستندات موجود همچون قنات‌ها و دستکندها بیانگر آن است که مردم ایران با گذشت سال‌ها، راه و رسم مقابله با چالش‌های اقلیم بیابانی را آموخته‌اند اما در سال‌های اخیر چالش جدیدی به نام «ریزگرد» آسمان ایران و کشورهای همجوار را تیره کرده است. ریزگرد نیز مانند اغلب چالش‌های زیست‌محیطی اغلب منشأ انسانی دارد و تصمیمات اشتباه بشر، خودش را گرفته است.

ریزگرد پدیده‌ای است که از گرد و غبار، دود و دیگر ذره‌های خشک تشکیل شده و باعث کدر شدن آسمان و کاهش دید نیز می‌شود، خاستگاه ریزگرد آلاینده‌های صنعتی، آتش‌سوزی جنگل‌ها، گسترش بیابان‌ها، خشک شدن تالاب‌ها، رودخانه‌ها و... است و اغلب زمانی ایجاد می‌شود که ذرات گردوغبار و دود در هوای خشک بیشتر شود.

بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا در خصوص این موضوع مهم با بوم‌شناس و فعال محیط‌زیست ایرانی و مشاور رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست در امور محیط طبیعی گفت‌وگویی را ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

اسماعیل کهرم با بیان اینکه بروز پدیده ریزگرد شامل عوامل داخلی و عوامل خارجی می‌شود و به‌طور قطع تغییرات اقلیمی به‌عنوان چالشی جهان‌شمول، یکی از عوامل ایجادکننده آن است اما پرداخت نکردن حق‌آبه تالاب‌ها، آتش‌سوزی‌ها، از بین بردن بافت جنگلی و کمک به بیابان‌زایی، هر یک به‌مثابه مشتی است که بشر به کالبد طبیعت می‌زند گفت: غافل از اینکه نفرین مادر طبیعت که با بی‌مهری فرزندان خود مواجه شده، به‌سختی گریبان آنان را خواهد گرفت.

وی با تأکید بر اینکه ریزگردها در نگاه نخست، باعث به‌وجود آمدن مشکلات جدی برای سلامتی انسان می‌شوند ابراز کرد: این ذرات که اغلب اندازه‌ای کمتر از 2.5 میکرون دارند، به‌راحتی وارد مجاری تنفسی و آسیب رساندن به آن می‌شوند. از سوی دیگر این پدیده باعث از بین رفتن پوشش گیاهی می‌شود و زندگی جانوران را به خطر می‌اندازد.

این کارشناس حوزه محیط زیست ادامه داد: این اتفاق به‌طور غیر مستقیم تأثیر خود را روی زندگی انسان می‌گذارد و در بلندمدت کل اکوسیستم منطقه در خطر نابودی قرار خواهد گرفت؛ همچنین ریزگردها با آسیب رساندن به تأسیسات صنعتی و ماشین‌آلات مورد استفاده انسان، تأثیرات منفی اقتصادی خود را نیز بر زندگی بشر می‌گذارند و همه این موارد، بیانگر این موضوع است که این ذرات با وجود اندازه کوچکشان، بزرگتر از آن هستند که قابل چشم‌پوشی باشند.

کهرم با بیان اینکه ریزگردها علاوه بر اینکه به‌طور مستقیم باعث کاهش کیفیت هوا می‌شوند، با کاهش کیفیت نور و قابلیت جذب آن روی برگ گیاهان ازیک‌طرف و اختلال در گرده‌افشانی و تخلیه بار الکتریکی هرچند با ولتاژ بسیار کم از طرف دیگر، توانایی باروری گیاهان را کاهش می‌دهند خاطرنشان کرد: علاوه بر آن با تغییر در بافت و برهم زدن تعادل شیمیایی خاک، آن را دستخوش تغییر اساسی می‌کنند که متأسفانه این تغییرات در جهت منفی رخ می‌دهد.

وی افزود: حال در شرایطی که حق‌آبه تالاب‌ها ‌به‌طور کامل پرداخت نشده که بنابر پیش‌بینی‌های سازمان هواشناسی کشور، مقدار بارندگی در فصل پاییز امسال به احتمال زیاد کمتر از حد نرمال خواهد بود.

مشاور رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست در امور محیط طبیعی با اشاره به اینکه کاهش بارندگی و مدیریت نامناسب بهره‌برداری و توزیع آب نه‌تنها طی سال‌های اخیر بلکه سال‌های متمادی باعث ایجاد بحران‌هایی ازجمله فرونشست زمین و خشک شدن تالاب‌ها شده است بیان کرد: باتوجه به مطالعات انجام شده در سال‌های اخیر، تالاب گاوخونی به‌عنوان یکی از کانون‌های بالقوه انتشار گرد و غبار محسوب می‌شود که فعال شدن این کانون و شدت فعالیتش به عوامل متعددی مانند میزان آب ورودی (حق‌آبه)، میزان بارندگی، رطوبت در بافت سطحی خاک و همچنین سرعت و جهت باد خواهد بستگی داشت.

کهرم با بیان اینکه بدیهی است که مسئولان محیط زیست ایران در کنار مدیران بخش انرژی، با اطلاع از وضعیت جغرافیایی و توپولوژی فلات ایران، باید از خشک شدن بیش از پیش کشور و از بین رفتن اندک رطوبت باقی‌مانده در گلوی خشک آن جلوگیری کنند، ابراز کرد: خشک‌سالی‌ها و نحوه مدیریت در گذشته سبب شده تا هرچند وقت یک بار با تصاویر خشک شدن تالاب دیگری مواجه شویم و از روز بعد ذرات خاکی که باید در بستر تالاب باشند، بلای جان طبیعت شوند.

وی با اشاره به اینکه همچنین کشاورزی و دامداری غیراصولی و عدم استفاده مناسب و کافی از آب‌های سرگردانی مانند سیل، روز‌به‌روز به مساحت بیابان‌ها می‌افزاید و از پوشش گیاهی و زمین‌های بارور می‌کاهد؛ گیاهانی که با حفظ ذرات خاک در دامان خود، باعث می‌شوند زمین خشک و شکننده نشود و استقامت خود را حفظ کند اظهارکرد: اگر سوزنی که به خود زدیم ما را از خواب غفلتمان بیدار کرده باشد، وقت آن است که جوالدوزی نیز به دیگران بزنیم. با اینکه نحوه عملکرد مسئولان داخلی سبب افزایش ریزگردهای داخلی شده است اما همسایگان ما نیز در ایجاد این شرایط دخیل بوده‌اند.

وی با اشاره به اینکه کشور ترکیه اجرای پروژه گاپ را از سال 1998 آغاز کرد و ساخت 22 سد، 19 نیروگاه برق‌ و صدها کیلومتر کانال آبیاری در بخش‌های بالایی دجله و فرات با هدف توسعه اقتصادی منطقه آناتولی را در دستور کار قرار داد گفت: بر اثر اجرای پروژه گاپ توسط دولت ترکیه 100 درصد آب فرات و 68 درصد آب دجله تحت کنترل این کشور درمی‌آید؛ بنابراین اجرای این پروژه باعث بهم خوردن اقلیم کشورعراق می‌شود که این وضعیت روی ایران نیز تأثیرگذار است و کشور ما نسبت به این موضوع نگرانی دارد.

این بوم‌شناس افزود: همچنین قرار بود کشور عراق با اجرای روش‌های متعددی که اصلی‌ترین آن‌ها مالچ‌پاشی است، جلوی وقوع پدیده‌ای مانند ریزگرد را بگیرد اما عراق هم مانند برخی دیگر از کشورهای خاورمیانه درگیر جنگ شد. چه کسی زمانی که صدای گلوله در گوشش می‌پیچد، به محیط زیست و ریزگرد فکر می‌کند؟

وی با بیان اینکه در ایران حدود 35 میلیون هکتار عرصه‌های بیابانی وجود دارد که از این میان حدود پنج میلیون هکتار آن را تپه‌های ماسه‌ای تشکیل می‌دهند اذعان کرد: برای مقابله با ریزگردها کاری جز مرتع‌کاری یا جنگل‌کاری نمی‌توانیم انجام دهیم.

مشاور رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست در امور محیط طبیعی ادامه داد: شاید یکی از دلایل اینکه مسئولان دنبال روش‌های کوتاه‌مدت هستند فشار مردم باشد. مسئولان نمی‌توانند مردم را قانع کنند که 10 سال گرد و غبار را تحمل کنند تا پروژه‌های نهال‌کاری به بازدهی برسد.

کهرم افزود: ولی من فکر می‌کنم اگر دولت با مردم شفاف باشد و مثل کشورهای دموکراتیک دیگر دولت و استادان دانشگاه شرایط را برای مردم توضیح دهند و بگویند بهتر است که ما باید دندان روی جگر بگذاریم و این شرایط را تحمل کنیم؛ تا اینکه مالچ بپاشیم و بعد مواد نفتی به حلق بچه شما برود، مردم حرف را باور می‌کنند.

وی مطرح کرد: کاهش مشکل گرد و غبار یا همان ریزگرد نه‌تنها نیازمند عزم ملی و برنامه‌ریزی صحیح است بلکه همکاری‌های منطقه‌ای را نیز می‌طلبد چراکه همه داخل یک کشتی نشسته‌ایم و شرایط نابسامان محیط زیستی یک کشور، همسایگان را نیز درگیر می‌کند.