امروزه فضاهای عمومی شهری، اهمیت بالایی در برنامه‌ریزی‌های توسعه شهری پیدا کرده‌اند که این امر حکایت از نقش این فضاها در تقویت وجهه فرهنگی، اجتماعی شهرها دارد؛ زیرا این‌گونه فضاها در مقیاس شهری مکانی برای «دیدن و دیده شدن» مردم و به تعبیر بهتر شهروندان هستند این مهم اهمیت بسیار زیادی در تحلیل زندگی اجتماعی و هویت‌بخشی در شهرها دارند.

به‌علاوه فضای شهری به ترکیبی اطلاق می‌شود که از فعالیت‌ها، بناهای مختلف فرهنگی، اجتماعی، اداری تجاری و مانند آن و عناصر و اجزای شهری به صورتی آراسته، هماهنگ و واجد نظم و زیبایی و با ارزش‌های بصری تشکیل شده و از نظر فیزیکی دارای شاکله‌ای قابل توجه است و به عبارتی فضای شهری جزئی از یک شهر است که به‌عنوان عرصه عمومی تجلی‌گاه فعالیت‌های شهری به‌حساب می‌آید. در این میان شهروندان به‌عنوان فعالان عرصه عمومی و کاربران فضاهای شهری در این بستر به تعامل و کنش مشغول‌اند؛ بنابراین طبیعی است رضایت‌مندی آنان از این فضاها بر تعاملات اجتماعی آن‌ها تأثیرگذار خواهد بود، حال آنکه می‌توان بر اساس بررسی‌های تخصصی حوزه شهرسازی چهار شاخص قابلیت دسترسی، راحتی، قابلیت جذب مردم برای فعالیت‌های مختلف و زمینه‌سازی برای برقراری تعاملات میان شهروندان را جزو اصول تعریف‌شده برای فضاهای عمومی در شهرها تعریف کرد.

بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا در خصوص شرایط فضاهای عمومی در شهر همدان گفت‌وگویی را با دبیر کارگروه تخصصی شهرسازی سازمان نظام‌مهندسی کشور ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

محمدخلیل البرز‌نیا با تأکید بر اینکه در خصوص فضاهای عمومی باید بین فضاهای شهری همچون پارک‌ها، پیاده‌راه‌ها و درعین‌حال فضاهای خدمات‌رسان (همچون کتابخانه‌ها، بیمارستان‌ها، ورزشگاه و غیره) تمایز قائل شد، گفت: گرچه این دو بخش هر دو به‌نوعی فضای عمومی هستند اما به لحاظ کارآیی با یکدیگر تفاوت دارند.

وی با اشاره به اینکه مشاور طرح جامع همدان طی یکسری مطالعات در راستای افق تعریف‌شده برای استان حدود هزار هکتار کمبود فضای عمومی برآورد کرده که بخش اعظمی از آن‌هم جز‌و فضاهای خدماتی همچون زیرساخت‌های ورزشی و یا فضاهای باز شهری همچون پارک‌ها هستند؛ افزود: بر این اساس طبیعی است در یک شهر 700 هزار نفری وقتی این مقدار کمبود داشته باشیم استاندارد‌های مابقی فضاهای موجود در این بخش نیز دچار اختلال خواهند شد.

وی با بیان اینکه دسترسی‌پذیری به یک کاربری عمومی و یا پاسخگویی به خدمات آن در اثر کمبود، دچار نقصان خواهد شد افزود: در نظر بگیرید وقتی یک پارک برای جمعیت هزار نفری یک محله در نظر گرفته می‌شود در صورت نبود پارک در محله‌های مجاور هجوم جمعیت برای استفاده از زیرساخت موجود، استانداردهای چهارگانه عنوان‌شده را دچار مشکل می‌کند.

این کارشناس شهرسازی با بیان اینکه این کمبود شاید صراحتاً در فضاهای‌ عمومی طرح جامع بیان نشده باشد اما وقتی سطح و سطوح ارائه‌شده را مورد بررسی قرار می‌دهیم این کمبود آشکار شده و نوع خدمات‌رسانی فضاهای عمومی را نیز زیر سؤال می‌برد، در تعریف فضاهای عمومی تشریح کرد: این فضاها می‌بایست علاوه بر چهار شاخص قابلیت دسترسی، راحتی، قابلیت جذب مردم برای فعالیت‌های مختلف و زمینه‌سازی برای برقراری تعاملات میان شهروندان از یک مرکزیتی بر اساس تقسیم‌بندی شهرسازی همچون محله، ناحیه، شهر و منطقه برخوردار باشد.

البرزنیا با تأکید بر اینکه هریک از تقسیم‌بندی عنوان‌شده نیازمند سطحی از فضای عمومی هستند که یکسری از استاندارد‌ها را باید بر آن‌ها بار کرد، گفت: به‌عنوان مثال در خصوص پارک و فضای سبز در سطح یک محله به هزار متر فضا نیاز دارید اما در مقیاس شهری این مساحت به بیش از دو هکتار ارتقا می‌یابد.

  برای استادیوم مفتح حداقل زیرساخت حمل‌ونقلی در نظر بگیرید

وی با اشاره به اینکه فضاهای عمومی بر اساس حجم و مساحت از یکسری شاخص‌های خاص تبعیت می‌کنند، تشریح کرد: در برخی فضاهای خدماتی نیز موضوع جمعیتی می‌بایست مورد توجه قرار گیرد به‌عنوان مثال در خصوص استادیوم‌های ورزشی، مقیاس مختلف محله، ناحیه، شهر، منطقه و شهر مطرح است؛ مثلاً برای شهرک فرهنگیان نیاز من، ورزشگاه پنج هزار نفری نیست اما در شهری همچون همدان ما نیازمند ورزشگاه 25 تا 50 هزار نفری هستیم که دارای سالن‌های ورزشی مجزا و سایتی جهت برگزاری مسابقات در رشته‌های مختلف ورزشی باشد.

دبیر تخصصی شهرسازی سازمان نظام‌مهندسی‌ کشور با اشاره به اینکه مسئله حائز اهمیت بعدی در تعریف فضاهای عمومی توجه به شعاع دسترسی است، تشریح کرد: این شعاع دسترسی بنا به مقیاس تعریف‌شده تفاوت دارد مثلاً برای شهری همچون بهار برای یک ورزشگاه شعاع دسترسی دو هزار متری مورد توجه قرار می‌گیرد.

   اغلب محلات همدان فاقد کتابخانه و پارک

البرزنیا با تأکید بر اینکه بنا به کمبود فضاهای عمومی در نواحی، محله‌ها و شهرها استانداردهای زیستی لازم رعایت نمی‌شود، ابراز کرد: متأسفانه در حال حاضر بسیاری از محلات همدان فاقد کتابخانه و پارک هستند که این مهم در نقصان فضای زیستی تأثیر بسزایی دارد.

   کمبود فضای عمومی مقدمه‌ای بر زیر سؤال بردن استانداردهای سکونتی در شهر

وی افزود: به دیگر سخن این کمبود استانداردهای سکونتی محلات را زیر سؤال برده زیرا این محلات توان تأمین این استانداردها را نداشته و یا تنها حداقل این مهم را تأمین کرده است.

   کمبود فضای عمومی دلیلی بر جابه‌جایی در محلات

این شهرساز با اشاره به اینکه این کمبود در جابه‌جایی سکنه از یک محله به محله دیگر برای دریافت خدمات آشکار می‌شود تشریح کرد: این مهم با کمبود در فضاهای آموزشی، فرهنگی، تفریحی و ورزشی در نقاط مختلف شهری همچون همدان قابل لمس است به‌طوری‌که در موارد بسیاری شاهد آن هستیم که خانواده‌ها برای این خدمات از یک محله به محله دیگر مراجعه می‌کنند.

البرزنیا با اشاره به اینکه در حال حاضر فضای عمومی در تقسیم‌بندی‌های ارائه‌شده بر حسب تعریف شهرسازی، در شهری همچون همدان رعایت نشده و یا اینکه در صورت وجود، به لحاظ کمبود در نقاط مجاور، پاسخگوی حجم جمعیت نیست گفت: متأسفانه برخی فضاها نیز در خارج از شعاع دسترسی احداث شده‌اند که مهم موضوع کارایی آن‌ها را در محیط شهری زیر سؤال برده است.

وی ادامه داد: به‌عنوان مثال استادیوم شهید مفتح به لحاظ جانمایی و عدم دسترسی، کارایی لازم را به‌عنوان فضای عمومی به لحاظ خدمات‌دهی ندارد در حالی که برخلاف مسئله موجود در جانمایی این فضا به دلیل کمبود زمین در نقطه دورتر از تعریفِ شعاع دسترسی، بهتر بود برای آن قطار شهری تعریف کرده تا شهروندان بتوانند از فرصت موجود استفاده کنند.

  هزینه ساماندهی بلوار ارم برای احداث پارک‌های محلی صرف می‌شد

این شهرساز با اشاره به مثال دیگری در خصوص عدم رعایت شعاع دسترسی گفت: در مواردی همچون بلوار ارم که طی سال‌ها جهت ساماندهی آن هزینه هنگفتی صرف شده و شاید استانداردهای لازم رعایت شده باشد اما به لحاظ شعاعی برای برخی نقاط به‌واقع در لبه شهر قرار گرفته و دسترسی به آن برای برخی شهروندان با در نظر گرفتن کمبود فضاهای عمومی در این‌گونه محلات با دشواری همراه است؛ بهتر بود این هزینه را برای احداث پارک‌های محلی و ناحیه‌ای در نقاط مختلف شهر هزینه کرد.

مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد جای تأسف است که در شهری با سابقه مدنیت چندین هزارساله هنوز مدیران حوزه شهرسازی درک درستی از شعاع دسترسی و یا لزوم ایجاد زیرساخت‌ها بر حسب تعریف و مقیاس‌های شهری نداشته و یا در صورت داشتن این علم، مطالعات آنقدر سطحی است که حتی استفاده از زیرساخت‌های عمومی موجود در شهر را نیز زیر سؤال می‌برد به‌عنوان مثال چنان‌که گفته شد متأسفانه ورزشگاه شهید مفتح سال 88 با زیربنای 30 هزار مترمربع با هزینه‌کردی بالغ بر 75 میلیارد ریال در همدان افتتاح شد اما جانمایی اشتباه و غیر کارشناسی این پروژه باعث شده تا این مجموعه در این سال‌ها به جای جذب مردم به‌عنوان یکی از شاخص‌های فضاهای عمومی بیشتر خاک بخورد.