آنچه مسلم است اینکه در طول تاریخ همواره شهرها مکانی برای تأمین امنیت شهروندان در برابر مخاطرات طبیعی و انسان‌ساز بوده‌اند اما تغییرات گسترده طی چند دهه اخیر و تمرکز سرسام‌آور جمعیت در مراکز شهری، شهرها را به محیطی مخاطره‌آمیز تبدیل کرده، ازاین‌رو، تأمین امنیت شهروندان و دفاع از همه امکانات و تسهیلات به شیوه هوشمند و برنامه‌ریزی شده، راه را برای مفهوم پدافند غیرعامل شهری باز کرده است.

درواقع با رویکرد پدافند غیر عامل در طراحی شهرها، تعیین کاربری مورد نیاز و نحوه ارتباط آن‌ها با یکدیگر، باید علاوه بر ایجاد فضاهای مناسب، برای حفظ جان مردم در مقابل تهدیدها، امکان تداوم بی‌وقفه فعالیت‌های ضروری و کاهش آسیب‌پذیری شهر نیز اقدامات لازم صورت انجام شود.

بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا در خصوص وضعیت پدافند غیر عامل در شهر همدان و الزامات آن با استادیار گروه طراحی شهری دانشکده هنر و معماری دانشگاه بوعلی سینا گفت‌و‌گویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

حسن سجادزاده؛ با بیان اینکه پدافند غیر عامل در شهرها بدان معناست که ما بتوانیم از طریق طراحی محیط و شهرسازی مناسب، امنیت و دفاع شهری را بالا ببریم گفت: گاهی اوقات برای تأمین امنیت یک نقطه، از پلیس و دوربین مداربسته استفاده می‌شود حال آنکه این نوع دفاع دیگر غیر عامل نیست، بلکه باید از طریق راهکارهای طراحانه و شهرسازانه همچون مکان‌یابی، تسهیل در ترافیک، استفاده از ضریب ‌توده و فضای مناسب، بتوانیم به‌صورت غیرعامل و غیرمستقیم امنیت فضا و دفاع شهری را ارتقا دهیم.

وی با تأکید بر اینکه عمده موضوعات مرتبط با پدافند غیر عامل در شهرها منوط به حوزه شهرسازی است، تشریح کرد: در حوزه پدافند، همدان را می‌توان جزو شهرهای نسبتاً ضعیف قلمداد کرد و این ضعف در حال حاضر با توجه به توسعه‌هایی که در دستور کار قرار گرفته، نمود بیشتری پیدا می‌کند زیرا برنامه و دستورالعمل خاصی در این مسیر وجود ندارد.

وی با بیان اینکه شاید همدان را به‌عنوان شهر تاب‌آور شناخته‌اند اما از دبیرخانه آن فعالیت‌ مستمری قابل مشاهده نیست، تشریح کرد: جالب است بدانید ما به‌عنوان گروه تخصصی شهرسازی در دانشگاه بوعلی، کوچک‌ترین ارتباطی با این دبیرخانه نداریم، در حالی که چندین رساله و پایان‌نامه با موضوعات پدافندی در همین دانشگاه وجود دارد که متأسفانه کمترین توجهی به آن‌ها نمی‌شود.

وی ادامه داد: در خصوص پدافند غیرعامل یکی از الزاماتی که وجود دارد؛ تهیه سند جامع پدافند غیر عامل برای شهر است، تا آنجا که من اطلاع دارم چنین سندی برای همدان یا تهیه نشده و یا کامل نیست که بتواند به ابعاد مختلف بپردازد.

استادیار گروه طراحی شهری دانشکده هنر و معماری دانشگاه بوعلی سینا همدان مطرح کرد: اگر بخواهیم به ابعاد مختلف پدافند غیرعامل شهری همدان از دید شهرسازی و معماری نگاه کنیم، واقعیت این است که در این حوزه با چالش‌های بی‌شماری روبه‌رو هستیم و همین چالش‌ها منجر به آن می‌شود که این شهر از تاب‌آوری لازم در برابر حوادث طبیعی و انسان‌ساز برخوردار نباشد.

سجادزاده، با بیان اینکه پدافند غیرعامل شهری در ابعاد مختلف در همدان قابل بررسی است ابراز کرد: یکی از ابعاد موضوع جانمایی فضاهای عمومی و شهری است که در این زمینه شاهد آن هستیم که پیوست پدافندی خاصی وجود ندارد بنابراین یقیناً بسیاری از فضاها در برابر مخاطرات آسیب خواهند دید.

وی ادامه داد: این مسئله را می‌توان در مقیاس کلان و خرد فضاهای عمومی، دولتی و مهم حساس شهر مشاهده کرد.

وی با بیان اینکه فضاهای شهر به لحاظ پدافندی از دسته‌بندی خاصی برخوردارند به‌نحوی‌که برخی مراکز به‌عنوان مراکز مهم، حساس و فوق‌العاده مد نظر قرار می‌گیرند تشریح کرد: دراین‌بین برای جانمایی پل‌ها، بیمارستان‌ها، مراکز خدمات عمومی در شهری همچون همدان با مشکل جدی مواجه هستیم.

این کارشناس شهرسازی با تأکید بر اینکه دیگر حوزه حائز اهمیت پدافندی در شهرها به ترافیک و حمل و نقل شهری بازمی‌گردد، ابراز کرد: متأسفانه نبود پیوست پدافندی در این خصوص برای همدان بسیار حادتر است زیرا در حال حاضر هم به لحاظ ورودی‌‌های اصلی به‌خصوص از سمت جاده تهران و هم به لحاظ ترافیکی داخل شهر مشکل جدی داریم.

سجاد‌زاده با بیان اینکه در ورودی همدان از سمت تهران ما مجموعه‌های عمومی و حساسی را مشاهده می‌کنیم که در کنار یکدیگر قرار گرفته و در برابر کوچک‌ترین آسیب، لطمات جبران‌ناپذیری را به بار خواهند آورد گفت: درنظر بگیرید با بروز یک تصادف (یک تریلی ‌قیچی کند)، چون در این ورودی شاهد کنار هم قرار گرفتن نمایشگاه بین‌المللی، ترمینال، مراکز خرید بی‌شمار و غیره هستیم و با درنظر گرفتن اینکه همدان مسیر اتصال غرب به مرکز است، این تصادف می‌تواند کل مسیر را مسدود کرده و در کل شریان اصلی اتصال غرب به مرکز استان را دچار مشکل کند.

وی با بیان اینکه مسئله بعدی به لحاظ پدافندی به ساختار شهری همدان بازمی‌گردد، تصریح کرد: باوجود اینکه همدان یک شهر شعاعی و گرد و درعین‌حال هسته‌ای است متأسفانه شاهد آن هستیم که مجوزهای صادرشده تجاری، در هسته مرکزی بالاست.

این کارشناس شهرسازی ادامه داد: در چنین شهرهایی اگر هسته شهر دچار آسیب شود کل جریان و حیات از نظر اقتصادی و اجتماعی آسیب می‌بیند؛ در همدان این مسئله با توجه به اینکه بازار و محلات فشرده در هسته مرکزی قرار گرفته‌اند بغرنج‌تر است.

سجادزاده با اشاره به اینکه نکته مهم حائز اهمیت دیگر در حوزه پدافندی شهرها وجود فضاهای در سایه و یا پشتیبان است، تشریح کرد: متأسفانه بیشتر فضاهای عمومی به‌ویژه خیابان‌های همدان فاقد این زیرساخت بوده و با بروز هرگونه مخاطره برای خیابان‌های اصلی، فضای سایه و پشتیبانی برای ارائه خدمات وجود ندارد حال آنکه این مهم در اسناد بالادستی نیز دیده نشده است.

وی با بیان اینکه موضوع بعدی به فشردگی شهر همدان و تراکم بالای آن بازمی‌گردد، بیان کرد: این مهم بدون درنظر گرفتن فضاهای باز، پارک‌ها و فضاهای سبز که گاهی می‌توان از آن‌ها به‌عنوان پناهگاه و اسکان موقت استفاده کرد، خطرآفرین است.

وی با تأکید بر اینکه این روزها به‌شدت شاهد شهرفروشی در همدان هستیم اذعان کرد: درواقع فضاهای باز و سبز شهری و حتی باغ‌هایی که در داخل شهر بودند و سند آن‌ها باغی است، توسط شهرداری به فروش رفته و تغییر کاربری داده‌اند.

این کارشناس شهرسازی ادامه داد: وضعیت همدان در این خصوص به لحاظ پدافندی واقعاً نگران‌کننده است بنابراین شاید امنیت شهروندان را در صورت بروز حادثه با مخاطره روبه‌رو کند.

سجادزاده با اشاره به اینکه حتی جزئیات معماری نیز در عرصه پدافندی شهر به لحاظ شهرسازی حائز اهمیت است تشریح کرد: در همدان ما در خصوص الگوهای بازشو، استتار و اختفای فضاهای شهری با مشکل مواجهیم این در حالی است که در کشورهای توسعه‌یافته مباحثی همچون بام سبز و یا جداره سبز علاوه بر تأمین موضوعاتی همچون زیبایی و محیط زیستی در مسئله استارت مراکز حساس و عمومی شهر به‌عنوان یک راهکار پدافندی نیز از اهمیت بالایی برخوردار هستند.

وی ادامه داد: موضوع بعدی به نظام بلوک‌بندی شهرک‌ها و ساختمان آن‌ها بازمی‌گردد که متأسفانه در این نظام نیز به موضوعات پدافندی همچون فضاهای پشتیبان توجهی نمی‌شود این در حالی است که وجود راه‌پله‌ها و راه‌پله‌های فرار به‌عنوان بازوانی در مواقع بحران عمل می‌کنند.

وی با تأکید بر اینکه گره‌ها و مفصل‌های شهر نیز حتی در طراحی معماری شهری نیز می‌تواند به‌عنوان عواملی تأثیرگذار در بعد پدافند شهری مورد بررسی قرار گیرد، افزود: علاوه بر نظام بلوک‌بندی، نظام توده و فضا مرتبط با معماری نیز از اهمیت بالایی در عرصه پدافند شهری برخوردار است.

این استاد شهرسازی ‌با بیان اینکه موضوع بعدی تأسیسات شهری است تشریح کرد: تأسیسات شهری را می‌توان به شکل درختی طراحی کنیم که اگر یک خط دچار مشکل شد برای دیگر خطوط مشکلی پیش نیاید اما در حال حاضر در طراحی تأسیسات انرژی این مباحث پدافندی نادیده گرفته می‌شود.

سجادزاده با بیان اینکه وجود یک سند راهبردی در عرصه پدافندی شهر به‌ویژه برای بافت‌های قدیمی از اهمیت دوچندانی برخوردار است، افزود: در حال حاضر پل‌های روگذری که در همدان ساخته شده شاید ما را در خصوص ترافیک شهر و تسهیل آن یاری کند اما در مسائل مختلف پدافندی و نیز در مواجهه با بروز حوادث و بحران‌ها مشکل‌ساز خواهند شد.

وی در خصوص چرایی مشکل‌آفرین بودن این پل‌ها، گفت: نخست اینکه اینگونه پل‌سازی از منظر شهرسازی مدرن در جهان منسوخ شده حال آنکه در تعریف این پروژه‌ها باید معابر شهری همچون یک شبکه دیده شوند اما مسئله این است که این نگاه وجود ندارد.

این طراح شهری با بیان اینکه راهکار اصلی در این زمینه حرکت به سمت شهر هوشمند و انسان‌محور است، تصریح کرد: متأسفانه این مهم هنوز در شهرهای ما به‌طور جد دنبال نمی‌شود؛ بنابراین نیازمند سیاست‌گذاری کلان در سطح هیئت دولت است.

سجادزاده با اشاره به اینکه متأسفانه در استحکام‌بخشی و موضوعات فیزیکی پل‌های روگذر ساخته‌شده نیز خالی از اشکال نیستم به‌طوری‌که چندین مورد آن را طی سال‌های اخیر در همدان مشاهده کرده‌ایم افزود: علاوه بر این در برخی از پل‌ها شاهدیم که در طراحی، اتصالات، برآوردها که مرتبط با آینده شهر هستند نیز این سازه‌ها مشکلات محاسباتی دارند.

وی با بیان اینکه متأسفانه ما در همدان فاقد یک کمربند سبز شهری و ترافیکی هستیم، ابراز کرد: متأسفانه همانطور که پیشتر عنوان شد همدان به لحاظ ترافیکی از بعد پدافند غیر عامل یکی از شهرهای با شرایط حاد در سطح کشور است به طوری که در کلان‌شهری همچون همدان ورودی‌های شهر در تداخل با شهر قرار دارند.

این طراح شهرساز، در توضیح تداخل ورودی‌ها به شهر، گفت: در حال حاضر شهرک مدنی هم یک شهرک و هم یک ورودی از سمت ملایر به تهران به‌حساب می‌آید با این تفاسیر حوزه‌های امنیت فیزیکی و روانی شهروندان دچار اختلال جدی خواهند شد.

سجادزاده افزود: البته در این شهرک تعداد اندک ورودی‌ها با توجه به حجم جمعیتی بالا در آن یک چالش پدافندی مجاز است به‌طوری‌که در نبود ورودهای متعدد، کوچک‌ترین ازدحام، جمعیت بسیاری را دچار مشکل خواهد کرد.

وی با اشاره به اینکه هرچه تعداد نفوذپذیری، ورودی‌ها و خروجی‌های این شهر بیشتر شود آسیب‌های مذکور در مواقع بحرانی کمتر می‌شود، افزود: آنچه مسلم است اینکه موضوع پدافند غیر عامل شهری را نباید نقطه‌ای و جزیره‌ای دید بلکه نیازمند یک طرح جامع راهبردی در این قضیه هستیم.