انتشار اطلاعات نادرست با شروع همه‌گیری کرونا نشان داد اخبار جعلی می‌تواند به‌راحتی در میان مردم گسترش یافته و به یک باور عمومی تبدیل شود. چنانچه «هیلاری کلینتون»، وزیر خارجه اسبق آمریکا می‌گوید «جهان با یک اینفدمیک (همه‌گیری اطلاعات نادرست) روه‌برو است.»

ثبات سیاسی هیچگاه تا این اندازه در معرض تغییرات ناگهانی نبوده؛ گاهی از نقطه آرامش تا لحظه شروع بحران، به اندازه‌ انتشار یک خبر جعلی زمان نیاز است. به عقیده بسیاری از کارشناسان، این وضعیت قرار نیست با وجود رشد فناوری در سال‌های آتی بهبود یابد.

   اخبار جعلی با مداخله‌ خارجی پیوند خورده است

با سیطره شبکه‌های اجتماعی، مهم‌ترین بستر انتشار اخبار جعلی و اطلاعات نادرست فراهم شده است. نشریه اکونومیست در این زمینه در گزارشی می‌نویسد: «فیس‌بوک، گوگل و توییتر قرار بود سیاست را نجات دهند، زیرا انتشار اطلاعات خوب می‌تواند تعصب و دروغ را از بین ببرد، اما یک چیزی خیلی اشتباه پیش رفته است.» مرجعیت خبر در بیشتر کشورها از رسانه‌های رسمی به شبکه‌های اجتماعی منتقل شده؛ نظرسنجی «پیو» نشان می‌دهد 86 درصد بزرگ‌سالان آمریکایی اخبار خود را از تلفن همراه دنبال می‌کنند.

از طرفی، گسترش شبکه‌های اجتماعی این امکان را برای دولت‌ها فراهم کرده تا نوع جدیدی از جنگ را در برابر رقبای خود ایجاد کنند. انتخابات 2016 ایالات متحده برای بسیاری از دولت‌ها زنگ خطر مداخله‌ گسترده‌ اخبار جعلی با مبدأ خارجی در سیاست بود. در همین رابطه توییتر و فیس‌بوک اعلام کرده‌اند در سال‌های 2018 تا 2020 دست‌ کم با 147 عملیات در این پلتفرم‌ها مقابله شده است. توییتر چنین عملیاتی را «حرکت‌های اطلاعاتی مورد حمایت دولت» می‌نامد.

عربستان سعودی، در صدر دولت‌هایی قرار دارد که از شبکه‌های اجتماعی برای گسترش اطلاعات نادرست در برابر رقبای خود، به‌خصوص در مقابل ایران استفاده می‌کند. توییتر در این رابطه گزارش داده در سال 2019 بیش از 88 هزار اکانت با مبدأ عربستان را که درحال انتشار اطلاعات نادرست بودند، تعلیق کرده است.

به گزارش سی‌ان‌ان، نقش پویش‌های دست‌کاری با مبدأ خارجی در رویدادهای روزهای اخیر ایران هم مشهود است. به عقیده «مارک جونز» که به بررسی نقش توییتر در اعتراض‌های اخیر ایران پرداخته، در میلیونی شدن هشتگ مهسا امینی، نقش ربات‌ها و اکانت‌های جعلی که به‌تازگی ایجاد شده‌اند، قابل توجه است.

اندیشکده «بروکینگز» در رابطه با اکانت‌های فیک گزارش کرده حساب‌های جعلی که اصلی‌ترین محور عملیات‌های مجازی هستند، پشت نقاب یک روزنامه‌نگار، ظرفیت بیشتری برای متقاعد کردن مخاطب دارند.

با رشد فناوری هوش مصنوعی، حساب‌های جعلی کارآمدتر عمل می‌کنند. جعل عمیق (deep fake) که می‌تواند یک فیلم کاملاً فیک تولید کرده و گفته‌های دروغین از قول مقام‌ها منتشر کند، نشان می‌دهد که نمی‌توان خط پایانی برای روش‌های جدید جعل اخبار درنظر گرفت.

البته اثرگذاری فیک‌نیوزها در کشورهای مختلف به یک اندازه نیست؛ به‌طور معمول کشورهای توسعه‌یافته‌تر توانایی بیشتری برای کنترل اطلاعات دارند. کشورهایی که در آن‌ها نهادهای ملی تضعیف شده و اعتماد عمومی به نهاد رسمی کاهش یافته، با وضعیت بدتری مواجه‌ هستند. برای مثال یک مطالعه در مورد انتخابات سال 2018 برزیل نشان می‌دهد 56 درصد عکس‌های سیاسی که در واتساپ برزیلی‌ها ردوبدل شده، حاوی اطلاعات گمراه‌کننده بوده است.

در کشورهایی با تنش‌های قومی، وضعیت وخیم‌تر نیز هست. در هند، سریلانکا و نیجریه به مسلمانان زیادی در اثر اطلاعات گمراه‌کننده آسیب‌ رسیده است. به‌هرترتیب اخبار جعلی از مهم‌ترین مسائلی است که فضای سیاسی جوامع و دولت‌ها را تهدید می‌کند؛ به عقیده نویسنده اندیشکده بروکینگز «حکومت‌هایی که نتوانند فضای اطلاعات را کنترل کنند، در خطر نابودی توسط اطلاعات قرار دارند.»

   دولت‌ها برای مقابله با اطلاعات نادرست چه می‌کنند؟

بیشتر شبکه‌های اجتماعی مانند توییتر و فیس‌بوک، ترجیح نمی‌دهند به مقابله واقعی با اطلاعات نادرست بپردازند. از آنجایی که عملیات‌ روانی این شبکه‌ها را پُرمخاطب‌تر می‌کند، این پلتفرم‌ها در برابر نظارت کافی مقاومت می‌کنند؛ بنابراین نمی‌توان برای حل این معضل به این شبکه‌ها امید داشت.

دولت‌های مختلف با روش‌های متفاوت تلاش می‌کنند با گسترش اطلاعات نادرست مقابله کنند. مهم‌ترین شیوه‌ مورد استفاده‌ دولت‌ها برای مقابله با گسترش اطلاعات نادرست، بالا بردن هزینه‌ قضائی برای انتشار این اطلاعات است. یکی از بهترین نمونه‌ها قانونی است که فرانسه از سال 2018 در جلوگیری از انتشار اخبار جعلی اجرایی کرده؛ لایحه‌ این قانون از ابتدا در واکنش به انتشار گسترده فیک‌نیوزها در انتخابات سال 2016 آمریکا ارائه شد.

این قانون به دستگاه قضائی فرانسه این اختیار را می‌دهد به درخواست نامزدهای انتخاباتی، اتهام‌ها و اخبار جعلی را از پلتفرم‌ها حذف کند. یک سال زندان و جریمه‌ 75 هزار یورویی برای نقض این قانون درنظر گرفته شده است.

گزارش اندیشکده روابط بین‌الملل (cfr) نشان می‌دهد بحران اخبار نادرست، حتی دولت‌های دموکراتیک مانند هند و برزیل را هم به اندیشیدن راه‌ حل‌های سرکوبی مانند قطع اینترنت و مسدودیت پیام‌رسان‌ها کشانده است.

   فنلاند، موفق‌ترین کشور در مواجهه با اخبار جعلی

اما در مقابل این نوع مواجهه، شیوه‌ دیگری هم وجود دارد که تلاش می‌کند از روش‌ آموزشی برای مقابله استفاده کند. این رویکرد بیشتر از هر کشوری، در فنلاند به چشم می‌خورد. در مطالعه‌ای که مؤسسه جامعه باز انجام داده، فنلاند با شاخص 76 در رتبه‌ نخست سنجش مقاومت در برابر اطلاعات نادرست قرار دارد.

البته این شاخص به این معنی نیست که فنلاندی‌ها فقط روزنامه‌ و تلویزیون‌های رسمی را دنبال می‌کنند، اما آن‌ها بیش از دیگر مردم جهان از توانایی عدم زودباوری و مواجهه‌ انتقادی و متفکرانه با اخباری که از منابع مختلف دریافت می‌کنند، برخوردار هستند. این مسئله به این دلیل است که دولت فنلاند تلاش کرده تفکر انتقادی را به مردم آموزش دهد.

سیستم آموزش‌وپرورش فنلاند، مهم‌ترین محور گسترش سواد رسانه و تفکر انتقادی است. به عقیده افسر ارشد ارتباطات دفتر نخست وزیر فنلاند «نخستین خط دفاعی در برابر اخبار جعلی، مربی مهد کودک است.» آموزش سواد رسانه‌ای و تفکر انتقادی از مهد کودک به بعد در برنامه‌ آموزشی فنلاند قرار دارد؛ اما یادگیری به‌طور مادام‌العمر دنبال می‌شود. هفته سواد رسانه در فنلاند هرسال در ماه فوریه (بهمن- اسفند) بر همین موضوع متمرکز است.

با وجود اینکه فنلاند همواره در فهرست آزادترین کشورها در مواجهه با مطبوعات قرار دارد و آموزش دیجیتال و بهره‌مندی کودکان از اینترنت نیز به‌طور گسترده دنبال می‌شود، ضرورت تفکر انتقادی در میان کودکان فنلاند قابل توجه است.

به گزارش وب‌سایت «سایکولوژی تودی»، فنلاند زمان خوبی را برای شروع آموزش سواد رسانه‌ای انتخاب کرده است. اعتقاد به تئوری‌های توطئه از حدود 14 سالگی آغاز می‌شود. پس منطقی به نظر می‌رسد که زمینه برای تفکر انتقادی زودتر از این سن شروع شود.

علاوه‌بر واحدهای مشخص سواد رسانه‌ای، تفکر انتقادی در برنامه آموزشی درس‌های دیگر هم دنبال می‌شود. «ماریکا کرولا» یک معلم فنلاندی در گزارش بی‌بی‌سی در این رابطه می‌گوید: «ما تفکر انتقادی را در موضوع‌های مختلف آموزش می‌دهیم. در ریاضی، شیوه دست‌کاری آمارها را روشن می‌کنیم، در هنر از بچه‌ها می‌خواهیم تبلیغات شامپو بسازند تا یاد بگیرند موها آن‌گونه که در تبلیغات وعده داده شده، درخشان نمی‌شوند. آن‌ها همچنین در درس تاریخ، پوسترهای تبلیغاتی آلمان نازی را بررسی می‌کنند.»

علاوه‌بر سیستم آموزشی، شرکت‌های خصوصی نیز برای گسترش تفکر انتقادی تلاش می‌کنند. در همین رابطه آژانس‌های حقیقت‌یابی با مدارس برای تهیه برنامه‌ اجرایی مناسب در حوزه سواد رسانه‌ای همکاری می‌کنند. یونسکو در گزارش خود در رابطه با این مسئله می‌نویسد: «در فنلاند بسیاری از سازمان‌های جامعه مدنی فعال هستند که سواد رسانه‌ای را ترویج کنند.»

   تلاش موفقیت‌آمیز فنلاند

روش‌های فنلاند در ارائه سواد رسانه‌ای برای کودکان در مدرسه مورد استقبال کشورهای دیگر هم قرار گرفته و تحقیقاتی در کشورهای دیگر آغاز شده است. یک مطالعه موردی در اوگاندا که مدل یاشده را روی کودکان 10 تا 12 ساله‌ در مدرسه آزموده، اثرگذاری مناسب این شیوه را تأیید می‌کند.

مؤسسه «جامعه باز» نیز در گزارش خود تأیید کرده رویکردهای آموزشی، بهترین استراتژی برای اخبار جعلی است. اندیشکده آمریکایی «رند» هم در این رابطه می‌نویسد: «سواد رسانه‌ای می‌تواند مقاومت در برابر اطلاعات نادرست را افزایش دهد و شیوه مصرف، ایجاد و اشتراک‌گذاری اطلاعات را عوض کند.» همچنین یک مقایسه میان دانش‌آموزان آمریکایی و فنلاندی، برتری قابل توجه دانش‌آموزان فنلاندی در برابر رقبای خود را نشان می‌دهد.

شیوه‌ آموزش تفکر انتقادی و شروع آن در سنین پایین، از دلایل موفقیت فنلاند در اجرای این برنامه است. بااین‌‌حال، آنچه فنلاند را به کشوری موفق در این رابطه تبدیل کرده، صرف استفاده از روش آموزش سواد رسانه‌ای نیست، بخشی از ویژگی‌های ساختاری به این کشور برای تحقق اهداف خود کمک می‌کند.

دولت فنلاند از یک سیستم عمومی تحصیل رایگان پشتیبانی می‌کند که همه دانش‌آموزان صرف‌ نظر از سطح درآمد والدین، آموزش‌های لازم را دریافت می‌کنند. کیفیت پذیرش معلم در این کشور بالا است و آن‌ را هم‌ردیف رشته‌های پزشکی و حقوق تعریف می‌کند. همچنین بالا بودن شاخص‌های عمومی زندگی مطلوب در فنلاند و بالا بودن اعتماد عمومی به رسانه‌های رسمی، مقاومت مردم در برابر اخبار نادرست را به‌طور خودبه‌خود افزایش می‌دهد.

به همین دلیل با اینکه استونی نیز از سال 2007 آموزش سواد رسانه‌ای از مهد کودک تا دبیرستان را دنبال می‌کند و در زمره بهترین کشورها در این نوع آموزش‌ها قرار دارد، اما فنلاند وضعیت بهتری در شاخص نهایی کسب کرده است. البته، استونی نیز به‌دلیل آموزش سواد رسانه‌ای در این زمینه جایگاه بدی ندارد و در صدر چهار کشور اروپایی با بالاترین شاخص مقاومت در برابر اخبار نادرست قرار گرفته است.

 حسین مهدی‌تبار- تحلیلگر امور بین‌الملل