نگاه به آینده و ترسیم چشم‌انداز توسعه شهری، همواره ازجمله مسائل پیش روی برنامه‌ریزان و مدیران شهری بوده است. در جهان پرتلاطم معاصر با پیشرفت علم و فناوری، تغییرات در سطوح جهانی به سرعت به‌وقوع می‌پیوندند و نیازمند به طرح و برنامه راهبردی در فرآیند جهانی شدن به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه است. از این رو جوامع شهری نیاز به تفکری راهبردی و آینده‌نگر مانند آینده‌پژوهی در سیستم برنامه‌ریزی و مدیریت خود به‌منظور توسعه و تحول شهرها دارند. شهر همدان در سال‌های اخیر با توجه به اقتصاد در حال گذار خود و مهاجرت‌های بی‌رویه با مشکلات خاصی مواجه است و کاربرد آینده‌پژوهی در مطالعات راهبردی توسعه شهری آن ضروری به‌نظر می‌رسد.

بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا در خصوص جایگاه آینده‌پژوهی در مسیر توسعه شهرها گفت‌و‌گویی را با استاد برنامه‌ریزی شهری دانشگاه علامه طباطبائی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

غلامرضا لطیفی با بیان اینکه نظام‌های شهری در دنیای امروز دچار دگرگونی و دگردیسی بالایی شده‌اند، گفت: با توجه به پیشرفت‌های فناوری و افزایش جمعیت شهرها در جهان جدید یعنی جهان هزاره سوم، بیش از 50 درصد جمعیت در شهرها ساکن خواهند شد.

وی ادامه داد: در این فرایند خواه ناخواه این شهرها با مسائل و مشکلات بسیاری از آلودگی هوا گرفته تا ترافیک و مسائل متعدد دیگری که وجود دارد مواجه‌اند، بنابراین با توجه به اهمیت زندگی شهری و در راستای ظهور کلان‌شهرها به‌عنوان سیستم‌های پیچیده اجتماعی، سیاسی و فرهنگی، آینده‌پژوهی و آینده‌نگاری برای شهرها از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است.

وی در خصوص چرایی اهمیت این موضوع، خاطرنشان‌ کرد: این مهم از آنجا نشأت می‌گیرد که ما با توجه به رشد جمعیت و فناوری ببینیم که چگونه باید نظام شهری‌مان را راهبری کنیم تا مسائل و معضلات امروز را نداشته باشیم؟

این استاد دانشگاه با بیان اینکه در کشوری همچون ایران با توجه به قدمت تمدنی بالا و ویژگی‌های متعددی که در آینده‌پژوهی مطرح است نیاز داریم که برای شهرهای‌مان تمهیدات لازم را بیاندیشیم، تشریح کرد: در حال حاضر چیزی حدود 77 درصد جمعیت کشور جمعیت شهری است که طبق پیش‌بینی‌ها این رقم تا سال 2050 به 85 درصد خواهد رسید.

لطیفی با بیان اینکه در حال حاضر حتی با جمعیت کنونی نیز شهرها با مسائل و مشکلات زیادی روبه‌رو هستند از زمین گرفته تا تراکم و هزینه‌های ساخت، سرویس‌های حمل و نقل، کمبود فضای سبز و غیره دست و پنجه نرم می‌کنند تصریح کرد: این عوامل همگی در رسیدن به آرامش و فراهم کردن آسایش جامعه شهری تأثیرگذار هستند.

وی با اشاره به اینکه رسیدن به این آرامش و آسایش در جامعه شهری مستلزم اندیشه بلند در عرصه‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی در سطح کلان‌شهری است تشریح کرد: با توجه به اینکه امروزه هوش مصنوعی در نظام‌های مدیریت شهری اهمیت بسیار بالایی دارد و به‌کارگیری آن در بسیاری از سیستم‌های شهری اجتناب‌ناپذیر است، خواه ناخواه ما نیز باید به این سمت‌وسو حرکت کنیم. همانطورکه اکنون در نظام‌های کلان‌شهری کشور نگاه به هوش مصنوعی و به تعبیر بهتر شهر هوشمند توجه ویژه شده است.

این برنامه‌ریز شهری با تأکید بر اینکه یقیناً برآورد آینده با توجه به تغییرات بالای فناوری در خصوص مدیریت شهری کار راحتی نیست، تشریح کرد: از آنجا که می‌خواهیم بر اساس دانش امروز برای آینده برآورد انجام دهیم این دانش وافی به مقصود و مطلوب نیست بنابراین در آن با مقداری خطا و سوزش مواجه خواهیم بود.

لطیفی افزود: با این وجود با توجه به گمانه‌زنی‌ها، می‌توانیم در بخش‌های مختلف قالب‌هایی را درنظر بگیریم که یقیناً وجود برنامه‌های راهبردی می‌تواند راهگشا باشد زیرا مگر می‌شود ما دارای یک نظام شهری باشیم اما برنامه راهبردی برای پیشبرد آن ارائه نکنیم؟

وی با بیان اینکه متناسب با تجارت‌های مختلف و موفق درکشورهای دنیا در آمریکای شمالی، اروپا و بخش‌هایی از آسیا یقیناً وجود برنامه آینده‌پژوهی متناسب با فناوری روز می‌تواند ما را در مدیریت بهتر شهرها کمک کند تصریح کرد: به عنوان مثال پیشرفت‌هایی که در نظام شهری در سنگاپور، برخی از کشورهای آمریکایی و شهرهای هوشمند در نوتردام هلند صورت گرفته و دگرگونی که در محورهای سیسیتم‌های شهری انجام شده بیانگر آن است که دیگر نظام‌های سنتی در مدیریت شهری جوابگوی نیازها نیست.

وی با اشاره به اینکه ما نیازمند آن هستیم که این دگردیسی‌ها و دگرگونی‌ها را در اندیشه و طرح و حتی آموزش مدیران شهری و شهرداران‌مان شاهد باشیم اظهارکرد: امروزه نظام‌های شهرداری‌ها در ایران خیلی درگیر روزمرگی شده و بیشتر به‌دنبال تأمین منابع هستند حال آنکه این مهم وقت بسیاری را از نظام مدیریت شهری می‌گیرد پس به بخش‌های دیگر کمتر توجه می‌شود.

این استاد دانشگاه ادامه داد: از طرفی ما وقتی موضوع شهرهای نوین را در آینده مطرح می‌کنیم شهرهایی هستند که بتوانند ترکیب‌های مختلف را در خود دیده و آن‌ها را به سرانجام برسانند. به عنوان مثال امروزه بلندمرتبه‌سازی در بسیاری از شهرهای دنیا به‌صورت اجتناب‌ناپذیری در حال رشد است و دقیقاً بسیاری از نیازهای اجتماعی و بهزیستی ما در این بعد کالبدی تحقق پیدا می‌کند.

لطیفی با بیان اینکه در این شهرهای مدرن ترکیب‌هایی همچون فضای سبز و تردد مناسب، سالم و سریع و دیگر ویژگی‌‌ها که بتواند آرامش و آسایش شهروندان را فراهم کند دیده می‌شود، افزود: حال آنکه در مراکز استان‌هایی مثل همدان به‌عنوان شهری که به لحاظ تمدنی از پیشینه‌ای قوی برخوردار است تحقق این مهم نیازمند توجه بیشتری است تا بتوانیم از این تجارب موفق استفاده کنیم پس می‌توان این مهم را در قسمتی از شهر به‌صورت پایلوت اجرا کرد که البته این مهم خود مستلزم آموزش استمراری است که هم برای مدیران و هم برای کارشناسان و به نوعی برای شهروندان می‌توان آن را درنظر گرفت.

این استاد تمام دانشگاه علامه طباطبایی در پاسخ به این سؤال که در حال حاضر موانع پیش روی طرح‌های آینده‌نگری شهرهای ایران را چه چیزی می‌دانید؟ ابراز کرد: نخستین موضوع به نبود اندیشه آینده‌نگرانه مناسب در بین مدیران شهری بازمی‌گردد.

لطیفی با بیان اینکه سطح پایین سواد کارشناسان در مدیریت شهری نیز از دیگر موانع پیش روی طرح‌های آینده‌نگرانه است تشریح کرد: متأسفانه برخی از کارشناسان ما با نظام مدیریت شهری بیگانه‌اند پس همانطور که قبلاً عنوان شد در این زمینه نیازمند آموزش‌های استمراری هستیم.

وی افزود: علاوه بر این در این زمینه نیازمند زیرساخت‌های لازم هستیم که در پی آن بتوان برای شهرهای آینده منطق با دگردیسی‌هایی که در حال رخ دادن است تصمیم‌گیری کنیم.

این برنامه‌ریز شهری با بیان اینکه در این زمینه در سه بعد نیازمند تلاش بیشتر هستیم اذعان کرد: در بعد نرم‌افزاری یعنی؛ پیش‌فرض‌هایی که بتواند شهر را از چالش‌های موجود برهاند.

لطیفی با اشاره به اینکه در بعد سخت‌افزاری نیز زیرساخت‌های مورد نیاز مطرح می‌شود، تشریح کرد: در واقع باید قالب‌های لازم را در بخش‌های مختلف سخت‌افزاری برای شهرهای آینده داشته باشیم به‌عنوان مثال حتی در مصرف انرژی ایجاد زیرساخت برای استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر از اهمیت بالایی برخوردار است.

وی با تأکید بر اینکه در بعد زمانی نیز باید هم لحاظ زیرساخت‌های نرم‌افزاری و هم سخت‌افزاری این رویکرد آینده‌نگرانه در شهرهای مدرن در لایه‌های مختلف زمانی ایجاد شود، تشریح کرد: نباید خود را معطوف به انجام یک طرح آن هم به‌صورت مقطعی کرد.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه دیگر در شهرهای امروزی طرح‌هایی با عنوان طرح‌های جامع جایگاهی نداشته و بایگانی شده‌اند، تشریح کرد: این طرح‌ها عملاً به‌دلیل عدم کارآمدی (باوجود زمان‌بر بودن در بهترین حالت به چیزی حدود 50 تا 60 درصد اهداف خود رسیده‌اند) کنار گذاشته‌اند زیرا در این طرح‌ها با دانش دیروز برای فردا برنامه‌ریزی می‌شود پس نه‌تنها در ایران بلکه در بسیاری از کشورهای جهان تجربه موفقی نبوده‌اند.

لطیفی با اشاره به اینکه برخلاف وجود این طرح‌ها در برخی نقاط شهری بنا به نیازهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی شاهد رشد هستیم ابراز کرد: به عنوان مثال منطقه اسلامشهر در سند طرح جامع شهری تهران پیش‌بینی شده بود اما حال بنا به اقتضائات، جمعیت 600 هزار نفری را در خود جایی داده است.

وی با تأکید بر اینکه باید به این نکته توجه کرد که شهر یک سیستم پویا است و می‌توان به‌صورت خودجوش در بخش‌های مختلف بنا به فراهم بودن بسترها در پایداری و تاب‌آوری شهری رشد کند تصریح کرد: در شهرهای آینده‌نگرانه باید در ابعاد عنوان‌شده شهر را برای رشد پایدار آماده کرد. مثلاً در شهر همدان تبدیل شدن میدان و خیابان‌های اطراف آن به پیاده‌راه خود مؤید فراهم کردن شهری برای آسایش شهروندان است که این پایداری را باید به نحوی در بخش‌های دیگر برای آینده شهر نیز درنظر گرفت.