اختلالات ناشی از مـصرف انواع مـواد مخدر و پیامدهای آن امروزه یکی از بالاترین رده‌های فهرست آسیب‌های اجتماعی و چالش‌های ســلامت عمومی در ســـراســر جـهان را به خود اختصاص داده و این مشـکلات، تهدیدی جدی برای‌ جامعه‌ به‌ویژه نسـل جـوان اســت. گرایش به سـمت مصـرف مواد مخدر در نسـل جوان، ســلامت جسمی و روانـی ایـن‌ قشر را با خطر جدی مواجه ساخته است. تـلاش‌ بـرای درک، پیـشــگیری و درمان گرایش به مصرف مواد مخدر و آسیب‌هایی که به بار می‌آورد با این ســؤال‌ شــروع‌ می‌شود که چرا افـراد مـواد مـصرف‌ می‌کنند؟

متغیرهای روان‌شناختی‌ زیادی‌ وجود دارند که رفتـار گرایش بـه‌ مواد مـخـدر را تـحـت تـاثیر قرار می‌دهنـد. همچنان که اشاره شد، اگر بخواهیم از نابودی‌ گران‌مایه‌ترین و باارزش‌ترین ســرمایه جوامع انســانی‌، یعنی جـوانان جـلوگیری کنیم‌ و آنان را از چنگال عوارض‌ گرایش‌ به مواد مخدر (از جمله آسـیب اجتماعی، تـهدید ســلامت جســـم و روان در جنبـه‌ هـای‌ اخلاقی، اجتمـاعی و اقتصـــادی و...) نـجـات دهـیم‌ باید عوامل مـوثر بـر گرایش‌ به مواد مخدر شـناخته شـوند و برنامه‌ریزی دقیقی انجام شـود. بدون شک گرایش به مواد مخدر نـتیجه یـک‌ عامل‌ نیســـت بلکـه عوامـل و متغیرهـای بـســـیـاری در آن‌ دخـالـت‌ دارنـد.

در یکی از آخرین اظهارنظرهای رسمی درباره مسئله اعتیاد در ایران و بین جوانان، دبیرکل ستاد مبارزه با موادمخدر با اشاره به تعداد دو میلیون و 400 هزار نفر مصرف‌کننده مستمر، اظهار کرد: میانگین سن اعتیاد در کشور ما 24 سال است که در مقایسه با میانگین دنیا، شرایط ایران بهتر است و این نتیجه اقدامات پیشگیرانه است.

به گفته سردار اسکندر مؤمنی، براساس نتایج یک پژوهش حدود 30 درصد جوانان و نوجوانان گرفتار اعتیاد فکر نمی‌کردند با یکی دو بار مصرف معتاد شوند و حدود 30 درصد دیگر آنان نیز در مقابل تعارف همسالان توان نه گفتن نداشتند؛ بنابراین با کمک نهادهای فرهنگ‌ساز و خانواده‌ها؛ جوانان و نوجوانان باید به راحتی بتوانند در مقابل این پیشنهادهای مخرب نه بگویند.

در همین پیوند، «رابطه سبک‌های فرزندپروری و گرایش به مصرف مواد مخدر: نقش میانجی تکانشگری»[1] ازجمله پژوهش‌ها در این حوزه است. نویسندگان این مقاله تلاش دارند تا ســــبـک‌ فـرزنـدپروری و تکانشگری و تأثیر آن بر گرایش جوانان به مواد مخدر را مورد بررسی قرار دهند.

*سبک فرزندپروری یعنی چه؟

مفهوم سـبک‌ فرزندپروری‌ بیش از 50 سـال اسـت که در حوزه روان‌شـناسـی رشـد به عنوان ابـزار کـنترلی والدین بر فرزندانشـان به رسـمیت شــناخته شــده اســت. سـبک‌ فـرزندپروری‌ بـه مجموعه‌ای از نگرش‌ها، رفتارها و ابزارهـایی اشـــاره دارد کـه والـدین بـه طور مـداوم در همـه زمینـه‌هـا برای مــدیریـت رفـتـار فـرزنـدان‌ خود از آن هـا اســـتفـاده می‌کننـد.

شــــیوه‌هــای فـرزندپروری را مـی‌توان به‌عنوان رفتـارهـای ویژه‌ای کـه والدین برای اجتماعی کردن و نحوه معاشـرت فرزندان خود از آن‌ها اسـتفاده می‌کنند، تعریف کرد.

ســبک‌های فرزندپروری را باید بـه‌عنوان مجموعه‌ای از سـاختارهای روان شـناختی درک کرد که بیانگر راهکارهای اسـتانداردی اسـت که والدین در روند تربیت کودک از آن‌ها اسـتفاده می‌کنند و عموماً ابعادی مانند طرد شـدن، گرمای عـاطفی‌ و محـافظـت‌ بیش از حـد را شـــامـل مـی‌شـــونـد.

*کدام سبک باعث گرایش به سمت مواد مخدر می‌شود؟

از میان شـــیوه‌هـای فرزنـدپروری، ســـبـک فرزنـدپروری مقتـدرانـه (انتظـارات معقول بـا ایجـاد مـحـدودیـت‌هــای منطقی و ابراز محبـت و مشـارکت فرزند در ‌تصـمیم‌گیری‌ها) به طور معکوس قادر به پیش‌بینی تغییرات آمادگی به مصــرف مواد اســت.‌ مـحققان به این نتیجه رســـیده‌انـد که روابط والدین با جوانان‌ که مبتنی بر مهربانی، مشــاوره، حمایت و احترام متقـابل بین آنهـا همراه با اقتـدار و کنترل متعـادل اســـت‌، عـاملی‌ بســـیـار قــدرتمنـد جـهـت حفاظت فرزندان از انحرافات جـامعه ازجـمله گرایش به ســمت مواد مخدر بوده اســت.

روابط مبتنی بر کنترل و محدودیت شـدید و عدم رابطه نیکو یا روابط‌ مبتنی بر سـهل‌گیری و آزادگذاری بیش از حد، زمینه گرایش بـه مـواد مخدر را افزایش می‌دهند. به عبارت دیگر، سـبک‌های فرزندپروری مسـتبدانه (انتظارات غیرواقعی و طاقت فرسا، استفاده‌ از تنبیه و زور و توجه کم به نیازهای عاطفی و سهل‌گیرانه بدون انتظار از فرزند و ضــعف در کـنترل خواسـته‌هـای وی) به طور مسـتقیم قادر به پیش‌بینی تغییرات آمادگی به‌ مصــرف‌ مواد هســتند این نـتایج نشــانگر اهمیـت الگوهـایی اســـت کـه والـدین جهـت تربیـت فرزنـدان خود اتـخـاذ مـی‌کننـد.

اگر پیشــگیری از طریق خانواده‌ باعث‌ به تعویق افتادن نخستین مصــرف ســیگار یا هر مـاده ‌دیـگری باشــد، یا به عبارت دیگر خانواده‌ها فرزندانشــان را بدون تجربه مواد به ١٨ ســــالگی بـرســـاننـد، شــــانس ایجـاد مشـــکلات‌ جـدی‌ گرایش‌ به مواد مخـدر در سال‌های‌ بعدی‌ زندگی کاهش می‌یابد.

الگوهـای رفتـاری والدین می‌تواننـد نقش‌ مهمی‌ در گرایش جوانان به مواد مخدر داشــته باشــند زیرا ســبک رفتاری مناســب والدین‌ عامل‌ محافظتی‌ قـدرتمنـدی اســـت. والدین با اســـتفـاده از این عـامـل می‌تواننـد با بـرآورده ســــاختن نیـازهـای اسـاسـی‌، برقراری‌ فضـای‌ امن در خانواده، ارائه مشـاوره، قانونمندی‌های مناسـب و نظارت بر زندگی فرزندان خود، آن‌ها را از بســـیاری از رفتارهای مشـــکل ســـاز در جامعه و از جمله گرایش به ســـمـت‌ مواد مخدر محافظت کنند.

اگر والدین در ابزارهای کنترلی خود از ابزار محبت‌ و مشـارکت‌ اسـتفاده کنند، قطعا آمادگی به مصـرف مواد در فرزندان آنها کاهش‌ می‌یابد چرا که ایـن دســته از والدین با فرزندان خـود رابـطه خوبی برقرار کرده‌ و به‌ عقاید و نظرات آن‌ها احترام می‌گـذارند و رفتـارهـای فرزندان را به‌صـــورت متعـادل و آگـاهـانه‌ پیگیری‌ می‌کنند. این دسـته از والدین می‌توانند میزان گرایش به مواد مخدر را در فرزندانشـان کاهش دهند.

آنچنان که اشاره شد، رفـتارهای حاکی از کنترل شـدید یا آزادگذاری شـدید، زمینه گرایش به‌ سـمت‌ مواد مخدر را افزایش می‌دهند. والدینی‌ هســتند که در ابراز محبت خود به‌ فرزندانشـان‌ بدون توجه به سـن و انتظارات آنهـا زیـاده‌روی می‌کنند و تـلاش چندانی برای‌ شـکل‌دهی شـیوه رفتاری آنها انجام‌ نمی‌دهند. روش‌ این‌ دسـته‌ از والدین، مســئولیت‌گریزی و اجازه بـرای‌ انجام‌ هر کاری به فرزندانشــان اســت، بنابراین این کودکان در آینده نزدیک بـه‌ فـردی‌ بـی‌هدف و بی‌مســئولیت تبدیل شــده و در مواجهه‌ با ســختی‌های پیش رو فاقد مهارت‌های لازم برای مقابله‌ با آن هسـتند. بنابراین، برای فـرار ‌از مـسـئولیت‌ها و عدم کنترل آن به ســمت‌ مواد مخدر کشــیده می‌شــوند.

کمبود محبت‌ نـیز عـامل اصـــلی‌ انحراف‌ فرد دانســته شــده اســت. فرزندان این خانواده‌هـا احسـاس تنهایی‌، ناتوانی‌ و بی‌ارزشـی می‌کنند و در نتیجه به دنبال‌ تایید محبت و حمایت‌ از افرادی‌ بـه غیر از خانواده‌ هسـتند و دســت نـیاز به ســمت دیگران دراز می‌کنند. در اینجا اســت که دیگران ازجمله دوســتان‌ ناباب‌ می‌توانند عامل اصـلی روی آوردن فرد به‌ سـمت‌ انحرافات‌ اجتماعی‌ از جمله گرایش‌ به‌ سـمت مواد مخـدر باشـــنـد. بنـابراین، دقـت در انتخـاب ســـبـک‌هــای فرزندپروری می‌تواند آینده جوانان‌ را رقم‌ بزند.

*تکانشگری چیست و چه زمانی بروز می‌کند؟

در ارتباط با موضوع بحث باید به مفهوم تکانشگری اشاره کرد. تعریف تکانشــگری به طور قـابـل توجهی‌ متنوع‌ اســـت و مفـاهیم متنوعی از جملـه بی‌توجهی بــه عـواقـب عمـل، بی‌صـبری یا ناتوانی در حذف رفتارهای نامناسـب‌ و تکانشـگری‌ شـناختی‌ را شـامل می‌شـود. تکـانشـگری مجموعـه‌ای از صـــفـات ناهمگن‌ یـا الگوهـای‌ رفتاری از جمله عدم توانایی در نظر گرفتن پیامدهای آینده رفتار فعلی را تـوصیف‌ مـی‌کند. تکانشـگری صــفتی اســت که فرد دارای آن اهل ریســـک کردن و عمـل‌ کردن‌ بدون تـامـل کـافی اســـت.

وجود تکانشگری در فرد او را به‌ سمت‌ واکنش‌های بدون برنامه و فـوری بـه عوامل محرک درونی یا بیرونی، بدون حسـاسـیت به‌ نتایج‌ منفی این واکنش‌ها به خود یا دیگران می‌کشـاند. تکانشـگری مجموعه وسـیعی از رفتارهایی را شـامل مـی‌شـود کـه روی آنهـا اصـولاً‌ تفکری‌ انجام نشـده و بـرای نـیل بـه یک پاداش یا لذت زودگـذر بروز می‌کننـد و خطرات‌ و پیـامـدهـای‌ قـابـل توجهی را بـه دنبـال دارنـد. تکانشـگری زمانی ظهور پیدا می‌کند که تنظیم‌ بـهنجار رفـتار بـه طور مناسـب انجام نشـود.

**اثر تکانشـگری‌ بر گرایش جوانان به سـمت مواد مخدر

در ارتـباط با تکانشــگری و گرایش به مواد مخدر می‌توان گفت که میان تکانشــگری و گرایش بـه مواد مخدر رابطه‌ مـعناداری وجود دارد، به این صــورت که‌ هرچه صــفت تکانشـگری در فرد بیشـتر باشـد، میزان گرایش به مواد مخدر بیشتر خواهد بود. به تعبیر دیگر تکانشـگری به‌عـنوان یـک‌ عامل‌ مهم در نتایج مختلف مصـرف مواد در نظر گرفته می‌شــود و می‌تواند عامل‌ مهمی در گرایش به مواد مـخدر بـاشـد.

فرد دارای صــفت تکانشــگری، اهل ریســک کردن بـدون توجـه بـه پیـامـدهـای آن اســـت و در واقع بــدون تــامـل و تـفکر، عملی را انجـام می‌دهد و تنها به لذات زودگـذر و دســتیابی‌ به پاداش کوتاه مدت فکر می‌کنـد بنـابراین، مشـــخص اســـت کـه چنین فردی کـه گرفتـار تکانشـگری اسـت، مسـتعد گرایش بـه ســمت مـواد مخدر اسـت زیرا به پیامدهای کوتاه مدت‌ مصـرف‌ مواد کـه‌ همان لذات زودگذر اسـت فکر می‌کند و به عواقب ناشـی از آن که بسـیار وخیم و طاقت فرســا اســت‌ فکر نمی‌کند و راحت‌تـر از بـقیه مـســتعد گرایش به ســمت مواد مخدر است.

تکانشــگری‌ به‌عنوان یک ویژگی شــخصــیتی، ارتباط نزدیکی بـا ســـبک‌هـای فرزندپروری دارد. از نگاه متخصـصـان و روان‌شـناسـان عاملی که‌ می‌تواند مـنجر بـه مـشـکلات و نابهنجاری‌های فرزندان‌ مثل‌ تکانشـی‌ بودن شـــود، همـان‌ روابط‌ خـانوادگی و روش فرزندپروری والدین‌ اســـت.

شـواهد، میزان بالایی از تـکانشـگری در مـیان جوانانی را گزارش کرده‌انـد کـه اجبـار والـدین را تجربـه کرده‌انـد، والدیـنی کــه الگوی رفتـاری کنترل شـــدیـد یـا آزادگـذاری شـــدیـد دارند، می‌تواننـد زمینـه را برای عـدم پیشـــرفـت در کنترل تـکـانشـــگری در فـرزنـدان فراهم کننـد. بنـابراین عـلاوه بـر تـوجـه بـه تـأثیر مســـتقیم ســـبـک‌هـای فرزندپروری بر گرایش به ســـمـت مواد مخـدر، بایـد عـامـل تـکـانشـــگری نـیز جهت طراحی مداخلات، مورد توجه قرار گیرد.