مسجد به عنوان جایگاه عبادت مسلمانان، از مهم‌ترین نهادهای جامعه اسلامی با کارکردی چند منظوره به شمار می‌آید و همواره در طول تاریخ اسلام نقشی بنیادین و اصلی ایفا نموده است. در پیروزی انقلاب اسلامی، مسجد به عنوان پایگاه اصلی انقلاب نقش آفرینی کرد و امروز هم مسجد می‌تواند در کانون تحولات اسلامی قرار بگیرد و در کنار مساجد، سایر اماکن مذهبی نظیر بقاع متبرکه و امامزادگان هم چنین وضعیتی داشته باشند. خبرگزاری مهر درصدد است با نگاهی به تاریخچه و وضعیت این نهادهای مهم فرهنگی در گذشته و حال، بازتعریف کارکردهای نهادهای دینی و مذهبی را با توجه به بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی در ضمن گزارش‌ها و گفتگوهایی بررسی نماید. می‌توانید مجموعه گزارش‌ها را در اینجا مشاهده کنید.
مساجد در دوران دفاع مقدس از جمله مراکز مهم اعلام اقلام مورد نیاز جبهه‌ها و نیز محل جمع آوری کمک‌های مردمی بودند. صرف نظر از ارزش مادی کمک‌های مردمی که در خور توجه است، حضور معنوی آحاد مختلف مردم در امر کمک رسانی به جبهه‌ها شگفت آور بود. پیرمردی را می‌بینی که انگشتر یادگاری پدرش را به عنوان با ارزش ترین متاع زندگانی خود تقدیم رزمندگان می‌نماید و از این که به دلیل کهولت سن توان حضور در جبهه‌ها را ندارد، گریه می‌کند؛ یا پیرزنی را می‌بینی که با اهدای چند تخم مرغ محلی، خود را در دفاع مقدس سهیم می‌داند؛ یا کودکی خردسال که قلک خود را به همراه نامه ای برای رزمندگان به مسجد می‌آورد؛ یا مادرانی که هنر دستی و خیاطی خود را تقدیم می‌کنند؛ یا نوعروسانی که جهیزیه خود را در شب اول عروسی به ستاد کمک‌های مردمی تحویل می‌دهند؛ و ده‌ها مورد دیگر، که شگفت انگیزترین جلوه‌های ایثار و حماسه این ملت در تاریخ دفاع مقدس است.
به مناسب سوم خرداد، سالروز آزادی خرمشهر و روز ایثار مقاومت و پیروزی با حجت الاسلام رضا غلامی قائم مقام بنیاد هدایت در خصوص نقش مساجد در پشتیبانی و حمایت از جبهه‌ها در دوران دفاع مقدس به گفتگو نشستیم که در ادامه حاصل آن را می‌خوانید:
قائم مقام بنیاد هدایت به نقش مساجد در پشتیبانی و حمایت از جبهه‌ها در دوران دفاع مقدس اشاره و عنوان کرد: مساجد از زمان نبی مکرم اسلام (ص) همواره محور شکل‌گیری اجتماعات مؤمنین و پایگاهی برای تربیت انسان و محلی برای گره گشایی از مشکلات مردم بوده است. در صدر اسلام مسجد جایگاه خودش را حفظ کرد و در انقلاب اسلامی نیز مسجد چه در پیروزی انقلاب اسلامی و چه در دفاع مقدس مؤثر بود و به پایگاهی برای مقاومت و ایستادگی و محلی برای اداره جنگ تبدیل شد.
حجت‌الاسلام رضا غلامی نبی مکرم اسلام را معمار این مکتب و این حرکت دانست و گفت: نبی مکرم اسلام (ص) در طراحی جامعه پردازی و شکل‌گیری جامعه اسلامی مسجد را یک عنصرحیاتی و لازم تلقی می‌کنند و اولین اقدام و اولین کاری که ایشان رقم می‌زنند تأسیس مسجد و گره زدن و پیوند زدن همه اتفاقات جامعه به مسجد بوده است. ایشان اتفاقاتی همچون امنیت، زندگی بهتر اجتماعی، تربیت، انسان سازی، آموزش، آماده سازی لشکر و اجتماعات مؤمنین، گره گشایی و حل و فصل دعاوی و اختلافات را با محوریت مسجد پیش می‌بردند و از مسجد برای پیوند خوردن مسائل و ظرفیت‌ها و امکانات به همدیگر بهره می‌گرفتند.
قائم مقام بنیاد هدایت همچنین مطرح کرد: این الگوی پیامبر برای ما نیز یک الگوی احسن است که اگر می‌خواهیم جامعه پردازی مبتنی بر مسجد را رقم بزنیم باید مسجد برای ما در اولویت قرار گیرد.
حجت الاسلام غلامی در ادامه با اشاره به نقش مؤثر مسجد جامع خرمشهر در دوران دفاع مقدس و تبدیل شدن آن به نماد مقاومت گفت: شهید آوینی درباره این مسجد می‌گوید "مسجد جامع خرمشهر قلب شهر بود که می‌تپید و تا زمانیکه بود، مظهر ماندن و استقامت بود، مسجد جامع خرمشهر مثل مادری بود که فرزندان خویش را زیر بال و پر گرفته بود و در بی پناهی پناه داده بود، مسجد جامع، همه خرمشهر بود".
وی نقش تربیتی مساجد را یکی از جدی‌ترین و مهم‌ترین کارکردهای مسجد در دفاع مقدس خواند و اظهار داشت: در این دوران مساجد نقش تربیت و جذب رزمندگان و آمادگی آنان برای اعزام به جبهه‌ها را ایفا می‌کردند که بر اساس پیمایش علمی که در مقطعی از زمان توسط بنیاد شهید انجام شد، 97 درصد شهدای ما تربیت یافته مساجد بودند و از سنگر مسجد تربیت و به جبهه‌ها اعزام شدند. براساس نگاه حضرت امام (ره) مسجد محلی برای اداره امور است و اجتماعات انسانی همواره حول محور مساجد شکل گرفته است و مساجد همواره محور اجتماعاتی همچون راهپیمایی‌ها، انتخابات، همه‌پرسی‌ها و محل اجتماعات فعالان فرهنگی و اجتماعی و بسیج کردن مردم و حمایت‌های آنان و مکانی برای اعزام نیروها به جبهه‌های جنگ بوده است.
وی به دیگر نقش‌های مؤثر مساجد در دفاع مقدس اشاره و بیان کرد: مساجد در دفاع مقدس، نقش فرهنگی را نیز عهده دار بودند و محافل و جلسات قرآن و ادعیه در مساجد برگزار می‌شد و مسجد فضای فرهنگی پشت جبهه و محلات را حفظ و تقویت و فضای فرهنگی پشت جبهه را بر اساس شرایط انقلاب و جنگ مدیریت می‌کرد. یکی از کارکردهای مهم دیگری که مساجد برعهده گرفتند، امنیت پشت جبهه‌ها بود؛ چرا که ما یک درگیری در خط مقدم با دشمن بعثی داشتیم و یک درگیری هم در پشت جبهه با عناصر و گروهک‌ها و منافقین و عوامل خود فروخته‌ای داشتیم که با اقداماتشان در صدد به خطر انداختن امنیت شهرها و محلات بودند که مسجد و پایگاه‌های مقاومت و گشت‌ها و بازرسی‌ها و حضور رزمندگان در پشت جبهه، امنیت محلات را برعهده گرفته بودند.
وی گره‌گشایی از نیازمندان را از دیگر کارکردهای مساجد دانست و خاطرنشان کرد: حل مشکلات نیازمندان، ایجاد صلح و سازش و حل و فصل دعاوی محلات، قرض الحسنه و حمایت‌های مالی و معیشتی از مستمندان از جمله کارکردهای دیگر مسجد بوده که مسجد در طول تاریخ تشیع و بویژه در دفاع مقدس این نقش و وظیفه را ایفا کرده است. یکی از نقش‌های ویژه مساجد در دوران دفاع مقدس، نقش مدیریتی مسجد بوده است بطور مثال مسجد جامع سوسنگرد در سال 59 و زمانیکه شهید چمران و نیروهایش یورش بردند تا سوسنگرد را از خطر اشغال نجات دهند، این مسجد پذیرای شهدا و زخمی‌های بسیاری بود. مساجد حتی در بحران‌های بعدی ما از جمله سیل و زلزله و..، نیز محل اداره مشکلات و مسائل بوده‌اند.
 کارکردهای دیگر مسجد در دوران دفاع مقدس
حجت الاسلام غلامی با بیان اینکه یکی از نقش‌هایی که مساجد در دوران دفاع مقدس ایفا کردند، نقش پشتیبانی از حاکمیت بوده است، گفت: در این دوران مساجد سنگری برای ارائه خدماتی شدند که حاکمیت تصمیم داشت به مردم ارائه دهد و این خدمات اجتماعی با محوریت مسجد به مردم می‌رسید.
وی کارکردهای دیگر مسجد در دوران دفاع مقدس را برشمرد و تصریح کرد: یکی از کارکردهای دیگر مسجد در دفاع مقدس، نقش آموزشی مساجد بوده است؛ چراکه آموزش معارف و مبانی عقیدتی، آموزش مقدمات نظامی و دوره‌هایی که رزمندگان نیاز داشتند برای حضور در میدان نبرد فرا گیرند از طریق مساجد ارائه می‌شد، ضمن اینکه با برگزاری دوره‌های آموزشی و تربیتی در مساجد به تقویت ایمان، اراده، باور و عقیده رزمندگان نیز کمک می‌شد و مسجد این انگیزه‌های پولادین را در دل و باور رزمندگان مستحکم می‌کرد تا با عزمی راسخ به نبرد حق علیه باطل بروند.
وی با بیان اینکه امروز نهادهای موازی جایگزین مساجد شده‌اند، تصریح کرد: آنچه که امروز علی‌رغم پیشینه ارزشمند و گران قیمتی که از مسجد در طول تاریخ تشیع به عنوان تجربه موفق الگوی زندگی اجتماعی و تعالی جامعه شاهد هستیم این است که به دلیل سیاست‌گذاری‌های غلط و نگاه‌های التقاطی در سیاست گذاری‌ها و حرکت‌های اجتماعی و فرهنگی، مساجد جایگاه و پایگاه خود را از دست داده‌اند و مجموعه‌ها و نهادهای موازی جایگزین و جانشین مساجد شده‌اند. امروز محیط مسجد که جایگاه مهم و ارزشمندی در نگاه توحیدی و مکتب تمدن ساز جامعه پرداز انقلاب اسلامی و نظام اسلامی دارد، بواسطه برداشت‌های غلط و به دلیل عدم تمرکز و عدم توجه به این سنگر، به سمت نهادهای موازی مسجد رفته است که هم این کار پرهزینه است و هم کارکردها و اثر آن کمتر از مسجد می‌باشد، ضمن اینکه خروجی‌های لازم را هم ندارد و نگاه توحیدی که در مسجد حاکم است نیز در این مکان‌ها وجود ندارد.
 در جامعه‌پردازی و تمدن‌سازی همچنان ما نیازمند به مسجد هستیم
قائم مقام بنیاد هدایت با بیان اینکه در جامعه پردازی و تمدن سازی همچنان ما نیازمند به مسجد هستیم، گفت: اگر ما امروز می‌گوئیم مسجد اولویت دارد به این معنا نیست که ما مدرسه، دانشگاه، ادارات و نهادها را تعطیل کنیم، بلکه باید نسبت این مکان‌ها را با مسجد تعریف کنیم؛ در واقع اگر باور داریم مسجد انقلاب اسلامی را به پیروزی رساند و اگر یقین داریم مسجد در جنگ و پیروزی آن و اداره جنگ مهم بوده است، امروز نیز باید به همان تجربه موفق خود برگردیم و باور کنیم برای جامعه پردازی و تمدن سازی همچنان ما نیازمند به مسجد هستیم. امروز باید مشخص کرد که نسبت مدرسه و دانشگاه با مسجد چیست و کدامیک از دانشگاه‌های ما مسجد محور است و دانشکده‌های آن حول محور مسجد شکل گرفته است و در کدامیک از جوامع زندگی اجتماعی ما مسجد به عنوان عنصر حیاتی ایجاد شده است و سپس زندگی اجتماعی حول محور آن شکل گرفته است.
حجت‌الاسلام غلامی با انتقاد به مجتمع‌سازی و شهرک‌سازی‌های مدرن گفت: در کدامیک از شهرک‌ها و مجتمع‌ها و مجموعه‌هایی که با نقشه‌ها و الگوهای مدرن امروزی ساخته می‌شود، در ابتدا مسجد تأسیس می‌شود و بعد زندگی اجتماعی حول محور مسجد شکل می‌گیرد، در حالی که در طول تاریخ تشیع، ابتدا مسجد بنا می‌شده و بعد بازار و زندگی اجتماعی حول محور مسجد شکل می‌گرفته است. امروز آپارتمان و مجتمع‌های مسکونی چند هزار واحدی ایجاد می‌شود و بعد برای ساخت مسجد مکانی باقی نمی‌ماند و ناچار می‌شویم در کنار مجتمع‌های چند هزار نفری، در گوشه و کناری یک نمازخانه ایجاد کنیم که این معماری و این سبک اداره جامعه، سبک اسلامی و سبک زندگی تمدنی نیست.
قائم مقام بنیاد هدایت با بیان اینکه اگر پیرو مکتب رسول خدا (ص) هستیم، برای رقم زدن یک زندگی اجتماعی، ابتدا باید مسجد را جانمایی کنیم، گفت: این‌ها دغدغه‌ها و مطالباتی است که برای تداوم انقلاب به آن نیاز داریم؛ چرا که اگر مسجد در پیروزی انقلاب و در اداره جنگ نقش مؤثری ایفا کرده است، امروز نیز باید مسجد همان جایگاه را برای جامعه پردازی و تمدن سازی بیابد تا نگاه توحیدی و تربیت مردم و کارکردهای اجتماعی و گره گشایی‌ها و همدلی و برادری و پیوندهای ولایی حول مسجد شکل بگیرد و تقویت شود. امروز نیازمند بازنگری در ساختارها و اندیشه‌ها و معماری اسلامی جامعه و سیاست گذاری‌های مسئولین هستیم تا زندگی اجتماعی و زندگی مردم حول محور مسجد طراحی و اداره شود.
حجت‌الاسلام غلامی در پایان اذعان کرد: ان‌شاالله شاهد آن باشیم که به فضل الهی این جامعه پردازی نوین اسلامی حول محور مسجد شکل بگیرد، همانطور که رهبر فرزانه انقلاب اسلامی در سال 95 فرمودند" مسجد می‌تواند پایگاه همه کارهای نیک باشد، پایگاه خودسازی و انسان سازی، تعمیر دل و دنیا و مبارزه با دشمن و حتی می‌تواند زمینه‌ساز تمدن اسلامی باشد.