طبق جدیدترین آمار اعلامی، روزانه 2.9 میلیون بشکه نفت از چاه‌های نفت ایرانی برداشت می‌شود و رسیدن به این رقم در دوران فعلی تحریمی، مدیون فناورانی نیز هست که در زنجیره اکتشاف تا برداشت نفت در کشور حضور دارند. با این حال داشتن فناوری‌های به‌روز در زمینه برداشت از میادین مشترک، یک نیاز نفتی ایران است.

  حفاری جهت‌دار، فناوری نوین صنعت نفت و گاز

عملیات حفاری جمله فرایندهای راهبردی و پرهزینه در صنعت حفاری است و به عنوان نوک پیکان صنعت نفت و گاز از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. وزارت نفت ایران در حال حاضر به دنبال همکاری با دانش‌بنیان‌هاست تا بتواند یکی از تجهیزات مهم در زمینه حفاری را بومی‌سازی و برای بار اول تولید کند. این تجهیز، یک فناوری راهبردی است که تنها چند کشور جهان از آن برخوردار هستند.

حفاری مکانیکی چاه‌های نفت، به روش‌های مختلفی انجام می‌شود که دو نوع آن حفاری دورانی و ضربه‌ای هستند. حفاری ضربه‌ای قدمت طولانی‌تری دارد و از دوران اوایل پیدایش نفت، از آن استفاده می‌شد. در این روش از دیلم‌های بلند و قطوری استفاده می‌شد که قادر بودند تا چند صد متر به درون زمین رخنه کنند؛ اما با گسترش اکتشاف و بهره‌برداری از ذخایر نفتی، این فناوری کم‌کم منسوخ شد و فرایند حفاری دورانی جای آن را گرفت.

در فناوری حفاری دورانی، مته‌ها با حرکت چرخشی روی سنگ، باعث خرد و ساییده ‌شدن آن می‌شوند و انرژی لازم برای به چرخش در آوردن مته نیز به کمک یک سیستم دورانی تأمین می‌گردد. گاهی نیز ممکن است چاه‌های نفت کشف‌شده در مکان‌هایی باشد که دسترسی به آن‌ها دشوار باشد و نتوان با استفاده از دکل حفاری، نفت آن‌ها را استخراج کرد. برای رفع این مشکل، فناوری حفاری بایستی بتواند در زیر زمین، تغییر جهت دهد و به ذخایر نفتی برسد.

فناوری حفاری دورانی جهت‌دار، یک فناوری نوین در حفاری چاه‌های نفت است که امکان هدایت مته به مسیرهای مورد نظر را بدون آنکه دوران متوقف گردد، فراهم می‌کند. سامانه دورانی هدایت‌شونده (Rotary Steerable System) که با عنوان اختصاری RSS شناخته می‌شود، یکی از ابزارهای مورد استفاده در این نوع حفاری است که امروزه به عنوان یکی از تجهیزات فوق پیشرفته صنعت نفت و گاز شناخته می‌شود.

  تجهیز دورانی، نیاز حیاتی ایران

شرکت‌هایی که دارای این فناوری هستند، به طور مستقل و با حضور در چاه‌های نفت کشورهای مختلف به آن‌ها خدمات حفاری ارائه می‌دهند و معمولا هیچ‌کدام از آن‌ها این تجهیز را نمی‌فروشند و به طور کامل در اختیار متقاضی قرار نمی‌دهند و به همین دلیل تجهیزات این فناوری تقریبا غیر قابل خریداری است.

با بررسی اطلاعات حفاری چاه‌‌های جهت‌دار و افقی ایران و مخصوصا در میادین مشترک بین ایران و کشور‌های همسایه می‌توان متوجه شد که تأمین این فناوری یکی از ضروریات ایران در زمینه برداشت از چاه‌های نفت است. از طرفی مشکلات پیش آمده در حفاری چاه‌های جهت‌دار نفت و گاز در ایران عمدتا به دلیل نبود امکان بهره‌مندی از سیستم حفاری هدایت‌شونده یا همان RSS است.

در صورت استفاده از سیستم حفاری هدایت‌شونده، هزینه‌های برداشت تا حدود قابل توجهی کاهش و در مقابل نرخ حفاری افزایش می‌یابد و در نتیجه شاهد سود اقتصادی خواهیم بود. از طرف دیگر از نظر فنی و اقتصادی ظرفیت بهره‌گیری از این سامانه در حفاری چاه‌های نفت و گاز در کشورمان وجود دار؛ زیرا حتی با در نظر گرفتن هزینه‌های تعمیرات در مقایسه با موتورهای درون چاهی معمول، باز هم استفاده از این سیستم مقرون به صرفه است.

  جستجوی راه‌حل در دانش‌بنیان‌ها

در چند سال اخیر، اقداماتی در زمینه رفع نیازهای فناورانه و دانش‌بنیان صنعت نفت انجام شده است. تأمین تجهیزات حفاری و برداشت از چاه‌های نفت و همچنین فناوری‌های پتروشیمی از این قبیل اقدامات بوده است. کارگروه بار اول در معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تاکنون اقدامات تسهیل‌کننده فراوانی در همکاری با دستگاه‌ها انجام داده است تا به کمک دانش‌بنیان‌ها بتوانند نیاز خود را رفع نمایند.

در یکی از آخرین اقدامات، این معاونت برای تولید تجهیزات و فناوری‌های مورد نیاز، وزارت نفت در توافق‌نامه‌ای موافقت کرد که تا 10 سال، تجهیز RSS مورد نیاز خود را از طریق شرکت‌های دانش‌بنیان تأمین کند. در مقابل معاونت نیز متعهد شده است که این تجهیز را به کمک دانش‌بنیان‌ها ساخته و انتقال دهد.

در حال حاضر قیمت نمونه خارجی یک تجهیز RSS حدود 2.5 تا 3.5 میلیون دلار است و معاونت علمی و فناوری تضمین گرفته است که توسط شرکت‌های دانش‌بنیان، 3 تجهیز را با ارزش مجموعا حدود 10 میلیون دلار بسازد. جذب سرمایه‌گذار، اعطای تسهیلات از محل اعتبار مالیاتی، تسهیلات ارزان قیمت و... از جمله تعهدات این معاونت در تأمین این نیازهاست.

  اتصال ظرفیت‌ها به نیازها توسط کارگزاران

معاونت علمی و فناوری با استفاده از بازوی تبادل فناوری خود، یعنی کارگزاران شبکه تبادل فناوری، در فراخوانی از شرکت‌های دانش‌بنیان دارای توانمندی ساخت دعوت کرد تا طرح‌ها و پیشنهادهای خود را ارائه دهند. شبکه کارگزاران این معاونت در پی شناخت ظرفیت‌های دانش‌بنیانی کشور و اتصال آن به نیازهای صنعت است.

محمدامین علوی، رئیس شبکه تبادل فناوری درباره اهمیت ساخت این تجهیز می‌گوید: یکی از چالش‌های حال حاضر وزارت نفت، علی‌الخصوص در میادین مشترک این است که کشورهای دیگر، چندین سال است که در حال حفاری انحرافی انجام می‌دهند، اما ما فناوری آن را نداریم. عمده کار این فناوری‌ها و تجهیزات این است که می‌توانند حفاری افقی انجام دهند و در زمان کمتری، برداشت مازاد را محقق سازند. تجهیز RSS را چندین کشور بیشتر ندارند و عمدتا به عنوان کالای خدمت‌محور از آن استفاده می‌کنند. با توجه به بررسی که در معاونت علمی و فناوری انجام دادیم، شرکت‌ها و تیم‌هایی را شناسایی کردیم که ظرفیت ساخت تجهیز را دارند و تنها ممکن است در برخی از قطعات خاص، به شرکت‌های دیگری نیاز باشد و یا برخی از ماژول‌های آن به دلیل اقتصادی نبودن ساخت آن، از کشورهای دیگر خریداری شود.

علوی در خصوص روند سپردن این پروژه به دانش‌بنیان‌‎ها توضیح می‌دهد: در تعریف مسئله در کنار وزارت نفت بودیم با محوریت مرکز راهبری ستادهای توسعه فناوری مشاهده کردیم که امکان و توانمندی ساخت تجهیز در تعریف مسئله وجود دارد و 2 تا 3 شرکت هستند که می‌توانند این تجهیز را بومی‌سازی کنند. صفر تا صد ساخت این تجهیز نیز به گونه‌ای است که در ساخت آن وابستگی به خارج از ایران نخواهیم داشت و همه الزامات آن در داخل وجود دارد. پس از اعلام فراخوان نیز پروپوزال‌های انجام طرح را از این شرکت‌ها دریافت کرده‌ایم.

به احتمال زیاد کنسرسیوم تشکیل خواهد شد

رئیس شبکه تبادل فناوری در خصوص پیش‌بینی‌های معاونت در خصوص ساخت این تجهیز می‌گوید: پیش‌بینی ما این است که این کار با کنسرسیوم‌سازی انجام شود. یعنی چند تا از این شرکت‌های دانش‌بنیان کنار هم قرار بگیرند و این تجهیز را بسازند. معاونت علمی و فناوری توافق کرده است که تضمین خرید را از وزارت نفت بگیرد تا خیال شرکت‌های سازنده از وجود بازار برای تجهیز آسوده باشد.

او تأکید می‌کند: در رابطه با ساخت این تجهز، عمدتا نمونه اولیه با هزینه بالایی روبروست. پیش‌بینی ما این است که نمونه اولیه 3 تا 3.5 میلیون ‌دلار هزینه داشته باشد که معاونت علمی و فناوری سعی خواهد کرد تا عمده حمایت خود را از ساخت نمونه اولیه این تجهیز داشته باشد. این تجهیز، کالای راهبردی است و کار ساخت نمونه اولیه آن، احتمالا حدود 2 سال طول خواهد کشید.