پارک سرچشمه در شمالی‌ترین نقطه شهرستان محلات قرار گرفته و با بهره‌گیری از چشمه‌ای خروشان، سرچشمه حیات در منطقه بوده است. درباره علت نامگذاری یا تاریخچه تاسیس آن اطلاعات چندانی وجود ندارد اما اکثر روایت‌ها و نوشته‌ها، تاسیس آن را به دوران قاجار نسبت می‌دهند. هرچند یافته‌های تاریخی قدمت آن را به صفویه نیز می‌رساند.

تصاویر قدیمی از سرچشمه نیز وجود دارد که ادعا می‌شود مربوط به پادشاهان قاجار و ناصرالدین شاه است که ایسنا نمی‌تواند آن را تائید یا رد کند اما چنارهای قطور و سربه فلک کشیده و یکپارچه داخل پارک و پائین دست آن تا آسیاب آبی و از آسیاب تا چنار کهنسال این شهرستان، نشان از قدمت این پارک دارد.

ظل‌السلطان، فرزند ناصرالدین‌شاه، کسی که بیش از 30 سال بر اصفهان حکومت کرد نیز از سرچشمه یاد کرده است.

در جلد دوم کتاب خاطرات ظل‌السلطان که سرنوشت مسعودی نیز نامیده می‌شود، آمده است: "... چون دو محله یکی در دامنه کوه در شمال واقع شده، سه چهار هزار قدم پائین‌تر از آن محله، محله دیگر که طرف جنوب واقع شده، در حقیقت دو قصبه است؛ به این جهت محلات می‌گویند، یعنی دو محله و این دو محله که دو قصبه بسیار بزرگی است، فقط مشروب می‌شود از یک چشمه خدا آفریده که از ریشه کوه محلات به حکم خداوند تبارک و تعالی به قرب بیست سنگ آب صاف سرد بسیار خوب از یک نقطه و یک جوشی جوشیده، از شمال به جنوب می‌ریزد؛ این دو محله را سیراب کرده و صرف زراعت این دو محله می‌شود که در حقیقت دو قصبه است. آنقدر باغات خوب و جاهای باصفا و شکارگاه‌های خوب دارد که شخص از عهده توصیف او برنمی‌تواند بیاید..."

یافته‌های باستانشناسی در حین بازسازی سرچشمه در سال 1395، از جمله لوله‌های سفالی که برای تقسیم آب استفاده می‌شده است و کتیبه‌ای مربوط به همین موضوع، روایت‌گر تاریخ کهن این پارک است.

  چشمه‌ای که از دل تاریخ می‌جوشد

علی مشهدی، رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان خمین که در زمان کشف این لوله‌های سفالی مسئولیت میراث فرهنگی شهرستان محلات را بر عهده داشت، در این خصوص به ایسنا گفت: لوله‌های سفالی کشف‌شده در جریان بازسازی، تنبوشه نام دارد که برای انتقال آب شرب به داخل شهر استفاده می‌شده است و به گفته برخی، حتی در جریان بازسازی حسینیه موسوم به حسینیه آقا در محلات پایین(قسمت جنوبی محلات) نیز نمونه این تنبوشه‌ها توسط اهالی محلی مشاهده شده است.

وی ادامه داد: در جریان بازسازی سرچشمه کتیبه‌ای کشف شد که تاریخ نگارش آن به دوران صفویه باز می‌گشت که در اختیار شهرداری بود اما با پیگیری، به اداره میراث فرهنگی منتقل شد. به منظور کاوش‌های باستان‌شناسی، فعالیت‌های عمرانی شهرداری از سوی میراث فرهنگی متوقف شد که البته این اقدامات به تنبوشه‌ها آسیب وارد کرده بود.

وی افزود: در دوران صفویه به دلیل احترام به قداست آب، یک چهارطاقی‌ در محل خروجی اصلی آب سرچشمه احداث شده و این کتیبه نیز بر روی آن نصب شده بود. در زمان کشف تنبوشه‌ها پیشنهاد شد که با ساخت نمادین چهارطاقی و نمونه مشابه کتیبه، سرچشمه به یک سایت موزه تاریخی تبدیل شود که استقبال نشد.

وی ادامه داد: بخشی از این تنبوشه‌ها در دو نقطه با نصب شیشه در معرض دید عموم قرار گرفته است اما کمتر کسی از ماهیت آنها اطلاع دارد.

گفتنی است، در این کتیبه که در موزه میراث فرهنگی شهرستان محلات نگهداری می‌شود، به این نکته اشاره شده است که چهارطاقی در سال 988 هجری قمری به دستور شاه سلطان محمد خدابنده، چهارمین شاه صفوی، در این محل احداث شده است.

  سرچشمه، بوستان محبوب گردشگران

به جرات می‌توان سرچشمه را پربازدیدترین نقطه استان مرکزی نامید چراکه در ایام تعطیلات و به ویژه تعطیلات نوروز، همواره شاهد جمعیت انبوه بازدیدکنندگان از این منطقه نمونه گردشگری هستیم. براساس اعلام نمایندگی میراث فرهنگی شهرستان محلات، در بازه 15 اسفند 1401 تا 15 فروردین 1402، بیش از 55 هزار نفر یعنی تعدادی فراتر از جمعیت این شهرستان، از سرچشمه بازدید کرده‌اند و تراکم جمعیت در روزهای تعطیل، موید این مسئله است.

فارغ از علاقه گردشگران و مسافران به این جاذبه زیبای شهرستان، سرچشمه از دهه‌های گذشته تاکنون، میزبان دورهمی‌ها و استراحت چندساعته عصرهای پنجشنبه یا روزهای تعطیل محلاتی‌ها بوده ‌است. پیش از انقلاب نیز سکانس‌هایی از یک فیلم سینمایی در سرچشمه ضبط شده است.

  یک بی‌تدبیری و اثری که هیچگاه فراموش نخواهد شد

در سال‌های اخیر، دو واژه سرچشمه قدیم و سرچشمه جدید به دایره کلمات شهروندان محلات اضافه شده است که نوعی اعتراض به بازسازی انجام شده در این محل است.

پارک سرچشمه در سال 1395 برای چندین ماه بسته شده و مورد بازسازی قرار گرفت و سیمای جدید آن در نوروز 1396، شگفتانه‌ای ناراحت کننده برای مردم بود چراکه آن همه زیبایی، سرسبزی، فضای سنتی و صدای دلنشین آب، جای خود را به پارکی خشک و بی‌روح با سنگفرش‌های زشت و بی‌کیفیت داده بود. جوی‌های آبی که دیگر آن شکل سنتی خود را نداشتند و جای خود را به آبراهه‌های سنگی بی‌روح داده بودند.

یکی از زیبایی‌های سرچشمه قدیم، شلوغی ناشی از شاخ و برگ درختان بود که افراد را به دیدن نقاط مختلف سرچشمه، وادار می‌کرد تا قدم به قدم در این بوستان حرکت کند اما در سرچشمه جدید، همه چیز از دور آشکار است. شاه‌بیت این نارضایتی در دو مسئله خلاصه می‌شد؛ نابودی درختان بید و کاهش سطح آب سرچشمه!

  بیدهایی که خاطره شدند

بدون شک یکی از جلوه‌های زیبای سرچشمه، درختان بید سالخورده‌ای بود که در جای جای سرچشمه و به ویژه کنار مسیر حرکت آب خودنمایی می‌کردند و رقص شاخه‌های آنها در آب یا در اثر وزش باد، صحنه‌هایی دلنشین خلق می‌کرد اما در سرچشمه جدید و در قسمت بازسازی شده، اثری از بید نبود و درختان بیدی که در اثر فشار افکار عمومی جایگزین آن درختان کهنسال می‌شدند، پس از مدتی دچار آفت شده یا از بین می‌رفتند، در واقع بیدهای سرچشمه نیز مانند سرچشمه قدیم، به تاریخ پیوستند.

بسیاری به یاد دارند که در همایشی برای توجیه نابودی بیدها، آن‌ها را درختان غیربومی محلات نامیدند. توجیهی که شاید شخص بیان‌کننده نیز به آن اعتقاد نداشت چه برسد به مردمی که دهه‌ها بیدها را به عنوان بخشی جذاب از سرچشمه دیده بودند.

هرچند برای آرام کردن افکار عمومی، به صورت غیررسمی، بحث انتقال موقت بیدها به مکانی دیگر مطرح شد؛ صحبتی که افکار عمومی آن را باور نکرد. البته در سال‌های اخیر، اقداماتی برای احیای بیدهای سرچشمه انجام شده که تا حدودی موفق است.

پس از بازسازی، آب چشمه برای مدتی به لطف پمپ در سرچشمه جاری می‌شد که این مسئله نیز اعتراض مردم و کشاورزان را در پی داشت، البته این مشکل پس از چند ماه، با برخی اقدامات برطرف شد. هرچند برخی معتقدند که آب‌دهی چشمه هرگز به دوران سرچشمه قدیم بازنگشت.

اگرچه اطلاع چندانی از جزئیات مذاکرات و موافقان یا مخالفان در صحن شورای چهارم درخصوص طرحی که برای سرچشمه اجرا شد در دست نیست اما گفته می‌شود در آن زمان، ایده ایجاد دیوار در اطراف سرچشمه، ممنوعیت نشستن در هسته مرکزی، افزایش فضا در سایر نقاط برای استراحت یا برپا کردن چادر مسافران و نصب المان‌های تاریخی با حفظ بافت سنتی سرچشمه مطرح شده بود، ولی آنچه که اجرا شد، تغییر کلی سیمای آن بود.

سرچشمه جدید، حاصل بی‌توجهی به نظر مردم بود؛ آنجا که در جلسه‌ای پیش از اجرای این طرح، جزئیات آن توسط شرکت مشاور برای کارشناسان، برخی NGO‌ها و گروه‌هایی از جوانان و مردم بیان شد که مخالفت آنان را به همراه داشت. قرار بر این بود که پیش از عملیاتی شدن طرح، جلسه‌ دیگری برگزار شود اما انتظار برای جلسه تا امروز ادامه دارد و آنچه که نباید اتفاق می‌افتاد، روی داد.

طبق گفته‌های سالخوردگان، ضلع شمالی شرقی سرچشمه که در محدوده پارکینگ فعلی قرار دارد، قبرستان بوده و اموات همانجا شستشو و دفن می‌شدند اما در حال حاضر اثری از قبرستان مشاهده نمی‌شود. البته در فاصله حدود یک کیلومتری این محل نیز قبرستانی قدیمی موجود بود که تا چند سال گذشته، حتی تعدادی سنگ قبر نیز قابل مشاهده بود و بر اساس باور برخی، قبرستان گبرها بوده است. اگرچه اکنون اثری از آن سنگ‌ها وجود ندارد.

با توجه به موارد یاد شده و تاریخ حک شده بر کتیبه یافت شده در سرچشمه که قدمت بیش از 400 ساله را نشان می‌دهد، شاید کاوش‌های بیشتر می‌توانست بخش دیگری از تاریخ سرچشمه و محلات را روشن کند اما بدون شک با توجه به تجربه تلخ گذشته، شهروندان محلات به هیچ قیمتی حاضر نیستند این محل دستخوش اقدامات اینچنینی شود.

  سرچشمه و زیبایی چهارفصل

سرچشمه حتی پس از تغییر سیما نیز هیچ‌گاه مخاطبان خود را از دست نداد و روز به روز بر حجم بازدیدکنندگان آن افزوده می‌شود. جلوه‌های بصری زیبا، چشمه خروشان، درختان قطور و سر به فلک کشیده در کنار آب و هوای مطبوع حتی در فصل گرم سال، از دلایل علاقه مندی گردشگران به این پارک است.

از نکات منحصر به فرد سرچشمه، زیبایی چهارفصل آن است. در بهار و تابستان، گل‌های رنگارنگ در کنار سرسبزی غالب بر بوستان، جلوه زیبایی را خلق می‌کند و در زمستان، درختان مه‌گرفته در کنار بخار آب، تصویری دلنشین خلق می‌کند بویژه اگر با برف نیز تلفیق شود.

در فصل پاییز به دلیل برخورداری این پارک از درختان چنار و ریزش برگ‌ها، تابلوی بی‌نظیری از نقاشی طبیعت خلق می‌شود که چشم هر بیننده‌ای را به خود میخکوب می‌کند.

سرچشمه از ابتدا تا انتها، کتابی از زیبایی، لذت و آرامش را پیش روی شما می‌گشاید که هرکسی را تا ورق زدن تک تک برگ‌ها، پای خود میخکوب می‌کند، چشمه‌ای خروشان که در ابتدا با حوضی پر از ماهی، کودکان و چه بسا بزرگترها را برای مدتی سرگرم می‌کند، آب چشمه که در رگ‌های پارک جاری شده و به آن زندگی می‌بخشد و درختان چناری که هویت محلات هستند با عمری چند ده ساله همچون تمام نقاط شهر، در سرچشمه نیز جلوه‌ای بدیع خلق می‌کنند.

آب چشمه پس از سیری کوتاه در سرچشمه، با یک سقوط آزاد، آبشاری دلنشین را به وجود می‌آورد که خود سندی دیگر بر منحصربه‌فرد بودن سرچشمه است.

در محوطه پایین‌دست آبشار نیز فضایی دلنشین برای استراحت فراهم است. پایان‌بخش فضای پارک، دریاچه و پلی است که روی آن ایجاد شده تا علاوه بر افزایش فضای پارک، محل مناسبی برای استراحت یا چادر زدن مسافران فراهم شود.

رستوران‌ها، سوپرمارکت‌ها، شهربازی، گلخانه‌ها و فضاهای اقامتی و رفاهی موجود در داخل و اطراف سرچشمه، اقامتی بی‌دغدغه را برای مسافران و بازدیدکنندگان فراهم کرده است. در کنار این‌ها، تونل سبز حاصل از درختان چنار تنومند در خیابان‌های منتهی به سرچشمه، در هنگام ورود، شما را به میهمانی جذابی فرامی‌خواند و در هنگام خروج، بدرقه‌ای آرامش‌بخش خواهد بود.

  گسترش فضا، نیاز اساسی سرچشمه

با وجود فضای نسبتا زیاد، یکی از مشکلات سرچشمه، تراکم مسافران در هسته مرکزی، از چشمه تا آبشار است که در ایام تعطیل، حتی قدم زدن در آن را دشوار می‌کند. به همین منظور، شهرداری محلات برای تمرکززدایی از هسته مرکزی آن، اقدام به تجهیز سایر فضاهای سرچشمه برای استفاده مسافران و نیز افزودن فضاهای جدید به آن کرده است که از جمله این اقدامات می‌توان به ایجاد دریاچه و فضاسازی اطراف آن، توسعه تجهیزات رفاهی و کمپینگ از جمله احداث آلاچیق در ضلع شمال غربی سرچشمه، نورپردازی قسمت‌های مختلف و ایجاد و تسهیل راه‌های دسترسی پیاده به قسمت‌های مختلف آن اشاره کرد.

این اقدامات در قسمت موسوم به بیشه نیز انجام شده و طرح‌های مختلفی در منطقه‌ای که به نام پشت اروج شناخته می‌شود نیز در دست مطالعه است تا به گسترش این بوستان ملی کمک کند.

علاوه بر این اقدامات، شهرداری محلات هرساله و در آستانه نوروز، با گل‌کاری، رنگ‌آمیزی جدول‌ها، ترمیم سازه‌های فرسوده و آسیب‌دیده، نصب هفت‌سین، سبزه و المان‌های نوروزی، بر زیبایی‌های سرچشمه می‌افزاید. آنچه که در سال‌های اخیر بیشتر به چشم می‌آید، توجه ویژه شهرداری به نظافت و آراستگی سرچشمه است که بیانگر تلاش بی‌وقفه پاکبانان است.

  سرچشمه، منطقه نمونه گردشگری

شهردار محلات گفت: بوستان سرچشمه در اسناد شهرداری به عنوان منطقه نمونه گردشگری ملی ثبت شده است. این پارک با فضایی به مساحت 300 هکتار دارای پروانه سرمایه‌گذاری از سوی هیئت وزیران است.

عزیز تقی‌زاده اظهار کرد: در این 300 هکتار، انواع و اقسام کاربری‌ها از هتل، متل، فضاهای تفریحی، اقامتی و تجاری پیش‌بینی شده است. پیشتر، اقداماتی از سوی شهرداری در هسته مرکزی سرچشمه به عنوان باغ گل انجام شد ولی تحت تأثیر شرایطی نتوانست طبق برنامه و منطق خود پیش برود.

وی ادامه داد: سایر بخش‌های سرچشمه به عنوان فضای عمومی در نظر گرفته شده است. اگر نگاه منطقی به این مسئله داشته باشیم، سرچشمه می‌تواند به عنوان یک بوستان ملی عمل کرده و مانند بسیاری از باغات و بوستان‌هایی که در شهرهای مختلف مانند کاشان، اصفهان و شیراز وجود دارد منبع درآمدی برای شهر و شهرداری باشد تا بتواند هزینه‌های خود را جبران کند.

  در مسیر درآمدزایی از توریسم

وی افزود: در حال حاضر هزینه‌های سنگینی برای نگهداری سرچشمه به شهرداری و به تبع آن به مردم شهر تحمیل می‌شود. زیرا هزینه‌های شهرداری به طور مستقیم تحت عنوان عوارض و مالیات از مردم دریافت می‌شود. بیشترین کاربران سرچشمه گردشگران هستند و زمانی که واژه توریسم به میان می‌آید، نگاه اقتصادی نیز همراه آن است.

وی تصریح کرد: باید به سمتی حرکت کنیم که از توریسم برای شهر درآمد کسب شود. شهرداری به عنوان متولی این مسئله، اقداماتی را برای توسعه بوستان سرچشمه انجام می‌دهد.

تقی‌زاده خاطرنشان کرد: مالکیت اراضی سرچشمه به دو شکل حقیقی و حقوقی است. در بخش حقوقی، مسکن و شهرسازی به نمایندگی از دولت مالک است.

وی گفت: اگر کاربری بخش‌هایی از این 300 هکتار که در مالکیت دولت است، فضای سبز باشد، این بخش به شهرداری واگذار می‌شود اما در صورتی که این فضا انتفاعی باشد، ساز و کار بهره‌برداری و واگذاری آن بر عهده مسکن و شهرسازی خواهد بود.

وی اظهار کرد: در آن بخش از این اراضی که دارای مالکیت خصوصی بوده و در تصرف شهرداری است، با مذاکره در حال جبران هزینه‌ها هستیم. شهرداری تلاش می‌کند تا برای حفظ و افزایش جذابیت سرچشمه، زیرساخت‌های مورد نیاز شهروندان را تأمین کند.

وی ادامه داد: از جمله این اقدامات می‌توان به ساخت دریاچه، آماده‌سازی فضاهای عمومی و تاسیسات زیربنایی اشاره کرد. در حال حاضر شهرداری به منظور زیباسازی و استفاده از فضای بالادست دریاچه که به صورت زمین خالی و بلااستفاده بود، اقداماتی را از اوایل سال 1401 آغاز کرده و در حال تراسه‌بندی آن منطقه است تا به فضاهای عمومی سرچشمه افزوده شود.

  تجهیز سرچشمه برای استفاده هنرمندان و کودکان

وی افزود: شهرداری قراردادی 15 میلیارد تومانی برای تجهیز شهربازی با بخش خصوصی منعقد کرده است که طبق قرارداد باید 23 وسیله بازی راه‌اندازی و ظرف یک سال برای استفاده عموم آماده شود.

شهردار محلات تصریح کرد: بخشی از فضای سرچشمه مانند پلاژها به صورت بلااستفاده رها شده بود که این فضا به صورت رایگان در اختیار هنرمندان قرار گرفته است. اخیراً فضای زیر آبشار نیز آماده شده تا در اختیار فعالان عرصه گل و گیاه و ماهیان زینتی قرار بگیرد چراکه به دلیل رطوبت بالای این محل، مناسب استفاده برای سایر فعالیت‌ها نیست.

وی گفت: در ورودی شهربازی ساختمانی وجود دارد که در گذشته به عنوان انبار از آن استفاده می‌شد و در حال حاضر به دو واحد تجاری برای استفاده به عنوان سوپرمارکت و بستنی یا آبمیوه‌فروشی تبدیل شده است. برای برخی فضاها از قبیل باغ پرندگان نیز برنامه‌هایی وجود دارد تا در صورت امکان با کاربری‌های مناسب، در اختیار مردم قرار بگیرد. آماده‌سازی مسیر زیر دریاچه برای ایجاد دسترسی به تراسه‌های بالای دریاچه نیز در دستور کار قرار دارد.

  سهم چشمگیر ورزشکاران از سرچشمه

وی ادامه داد: در حال مطالعه بر روی طرحی برای فضای سبز 9 هکتاری منطقه اروج (شمال غربی سرچشمه) به عنوان پارک یا مجتمع ویژه دوچرخه‌سواری با انواع پیست‌های مختلف ویژه این رشته ورزشی و در حال رایزنی با فدراسیون دوچرخه‌سواری برای تهیه این طرح هستیم.

وی افزود: طی مذاکرات با هیئت اتومبیلرانی شهرستان، پارکینگ منطقه اروج که به صورت بلااستفاده بود، به‌عنوان پیست اسلالوم در اختیار آن هیئت قرار می‌گیرد. در این زمینه برخی نواقص رفع شده و سایر مشکلات آن نیز در حال مرتفع شدن است.

وی تصریح کرد: تلاش ما بر این است که بتوانیم با ایجاد فضا و امکانات، از منطقه اروج استفاده بهینه کنیم تا به عنوان فضای خدماتی برای استفاده مردم در اختیار آنان قرار بگیرد. در حال مطالعه ایجاد زیپ‌لاین از کوه اروج به داخل سرچشمه نیز هستیم تا در صورت امکان این کار با همکاری بخش خصوصی صورت بگیرد.

تقی‌زاده گفت: ایجاد پل معلق از کوه اروج به سمت کلاه فرنگی نیز از سایر برنامه‌های سرچشمه است که به این منظور با چند شرکت خصوصی مذاکراتی انجام شده است. برنامه‌های دیگری نیز برای تقویت سرچشمه به عنوان یک مرکز خدماتی رفاهی در دستور کار شهرداری برای خدمات رسانی به گردشگران قرار دارد.

وی افزود: از آنجا که روشن کردن آتش و برپایی منقل در هسته مرکزی سرچشمه جلوه ظاهری مناسبی ندارد، شهرداری از گذشته آلاچیق‌هایی را در منطقه اروج و منقل‌هایی را در اطراف دریاچه برای استفاده گردشگران تهیه کرده است.

گفتنی است، با توجه به حجم بازدیدکنندگان از سرچشمه، توسعه آن ضروری به نظر می‌رسد.

اگرچه شهرداری نگاه ویژه‌ای به سرچشمه دارد اما پس از تغییر ناموفق و غیرقابل پذیرش سرچشمه در سال‌های گذشته، جایگاه این پارک نزد مردم افزایش پیدا کرده و توجه بیشتری به آن معطوف شده است.

ضروری است پیش از هرگونه تغییر در منظر سرچشمه و به ویژه در هسته مرکزی آن، ضمن اطلاع‌رسانی، بازخورد آن از مردم گرفته شود.