جمهوری اسلامی ایران چه در گذشته و چه پس از جنگ 2020 میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان بر سر مسئله قره باغ، ضمن تاکید بر حفظ تمامیت ارضی کشورها، در مورد تغییر مرزهای ژئوپلیتیک به جمهوری آذربایجان و همچنین ترکیه به‌عنوان حامی اصلی باکو هشدار صریح داده است.

سال گذشته و در پی حمله یک فرد به سفارت جمهوری آذربایجان در تهران با دلایل شخصی و به‌رغم تاکید ایران و پی‌گیری‌ها درباره علت حادثه، جمهوری آذربایجان که به نظر می‌رسید از قبل دنبال چنین فرصتی است، سفارت خود را در تهران تعطیل کرد و تنها کنسولگری در تبریز به فعالیت خود ادامه داد. علاوه بر این جمهوری آذربایجان و به ویژه شخص «الهام علی‌اف» رئیس‌جمهور این کشور پس از آن تلاش کردند تا اتهاماتی و ادعاهایی را علیه ایران مطرح کنند.

در این مدت گفت‌وگوها میان مقامات دو کشور در سطوح مختلف برقرار بوده و روابط دو جانبه مورد بحث و تبادل‌نظر قرار داشت، تا این که تقریبا از یک ماه قبل این روابط و رایزنی‌ها به شکل رسمی‌تر و در سطوح عالی‌تر انجام شد. در همین راستا «حسین امیرعبداللهیان» وزیر امور خارجه ایران در ادامه دیدارهای دیپلماتیک خود در حاشیه اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل متحد در نیویورک، با «جیحون بایراموف» وزیر خارجه جمهوری آذربایجان دیدار و گفت‌وگو کرد.

امیرعبداللهیان در این دیدار از روند پیشرفت روابط میان دو کشور در زمینه‌های مختلف اظهار خرسندی و ابراز امیدواری کرد که در تکمیل این روند، «به زودی شاهد بازگشت سفیر و دیپلمات‌های جمهوری آذربایجان به سفارت این کشور در تهران و گشایش صفحه جدیدی در روابط دو کشور باشیم». بایراموف نیز خرسندی کشورش را از دیدارهای اخیر هیأت‌های مختلف دو کشور و نتایج حاصله ابراز داشت، نتایج نشست‌های اخیر مسئولان عالی مختلف دو کشور را سازنده و رو به جلو ارزیابی کرد و برای برداشتن گام‌های سازنده جدید میان دو کشور اظهار آمادگی کرد.

***دیدار «آرمن گرگوریان» دبیر شورای امنیت ارمنستان با رئیس‌جمهور

در خلال این گفت‌وگوها به نظر می‌رسد جمهوری اسلامی ایران در نحوه اعلام مواضع خود تغییر تاکتیک داده و صریح‌تر شده است. تقریبا از 2 هفته قبل که جمهوری آذربایجان با یک حمله کمتر از 24 ساعته و با ادعای انجام عملیات ضدتروریستی، توانست بر کل منطقه قره‌باغ مسلط شده و به طور کامل آن را تصرف کند. ایران از طریق مقامات رسمی کشور بر اعلام مواضع خود مبنی بر تغییر ناپذیری مرزهای ژئوپلیتیکی تاکید کرد تا با این هشدار باکو و هم پیمانان او بدانند که ایران از منافع خود و حاکمیت ارضی کوتاه نخواهد آمد و اجازه نمی‌دهد تا برخی طرف‌ها به هدف خود برای تغییر مرزهای ژئوپلیتیکی دست یابند.

«علی اکبر ولایتی» مشاور مقام معظم رهبری در امور بین‌الملل در این ارتباط خاطرنشان کرد: قفقاز جنوبی مهم‌ترین جایی است که به‌ عنوان مدخل غربی ناتو به آن توجه شده است. در چنین شرایطی روس‌ها که نزدیک 2 سال پیش اظهار کردند باید مرزهای قفقاز جنوبی به مرزهای شوروی سابق تبدیل شود، بعد از مدتی در اجلاس مسکو از این موضع خود فاصله گرفتند و گفتند که مرزها باید براساس تصمیمات اجلاس مسکو باشد. در مقابل، آمریکایی‌ها با پیشتازی ترکیه به میدان آمدند تا در قفقاز جنوبی اختلال ایجاد کنند. آمریکایی‌ها باید بدانند که اگر به منطقه قفقاز جنوبی وارد شوند چنان در بین مقاومت اقوام مختلف گرفتار خواهند شد که نجات از آن غیرممکن خواهد بود اما آن‌ها برای طراحی نقش مورد نظر چند مانع بر سر راه خود دارند.

وی همچنین تاکید کرد: در وضعیت بی‌توجهی روسیه به قفقاز جنوبی، ایران صراحتا در این باره موضع گرفت و هشدار داد که خط قرمزش تغییر ژئوپلیتیکی منطقه است. نظر جمهوری اسلامی طبق فرمایش مقام‌ معظم‌ رهبری این است که مرزهای کنونی به هیچ وجه تغییرپذیر نخواهند بود. نکته‌ای که در طی سال‌های اخیر از سوی بعضی از مسئولان ترکیه و رسانه‌های آن کشور تبلیغ شده چنین است که آذری‌های ایران سال‌هاست تحت فشار هستند و آن‌ها، یعنی دولت ترکیه گویی ماموریت دارد که آذری‌ها را از قید سلطه بقیه اقوام تشکیل‌دهنده هویت ایرانی خلاص کند، در حالی که آذری‌های ایران بخش مهمی از کشور ایران هستند.

در ادامه واکنش‌ها و بیان مواضع شفاف ایران، «کمال خرازی» رئیس شورای راهبردی روابط خارجی با تشریح راهبرد جمهوری اسلامی ایران در قبال بحران قفقاز تصریح کرد ایران تغییر مرزهای کنونی بین کشورهای منطقه را برنمی‌تابد.

خرازی می‌گوید: بدون تردید با حل مسئله قره‌باغ معادلات قفقاز تغییر کرده است و باید دید اینک چگونه می‌توان به حل سایر مسایل این منطقه حساس کمک کرد. جمهوری اسلامی ایران که روزگاری این منطقه جزو خاکش بود با پذیرش شرایط پس از فروپاشی شوروی سابق، همواره همچون پدری خیرخواه نسبت به تحولات این منطقه، به خصوص تغییر جغرافیای این منطقه حساس بوده است. به همین جهت، ایران از ابتدا ناحیه قره‌باغ را جزو خاک جمهوری آذربایجان دانسته، بر آزادسازی اراضی اشغالی آن کشور تاکید داشته است، به طوری که حتی در زمان رئیس‌جمهور سابق جمهوری آذربایجان، مرحوم «حیدر علی اف» پیشنهاد کمک تسلیحاتی به آن کشور برای آزادسازی اراضی اشغالی داده بود. به همین ترتیب، ایران هرگونه اشغال اراضی ارمنستان توسط آذربایجان را نیز بر نمی‌تابد و بر حفظ مرزهای کنونی بین کشورهای منطقه تاکید دارد.

***دیدار خلف‌اف با احمدیان

با این حال ایران قره‌باغ را بخشی از جمهوری آذربایجان می‌داند و معتقد است مسائل آن از جمله حقوق و امنیت ساکنان این منطقه باید در این چارچوب و از طریق گفت‌وگو حل و فصل شود. به همین دلیل ایران علاوه بر تاکید مواضع خود به مقامات باکو،‌ در دیدار با مقامات ارمنستان از جمله دبیر شورای امنیت ملی ارمنستان نیز هشدار می‌دهد که الحاق اراضی ارمنستان به باکو نیز غیر قابل قبول است. شاید یکی از دلایل گشایش کنسولگری ایران در «قاپان» در جنوب ارمنستان این باشد که این منطقه دارای اهمیت استراتژیک بوده و برای ایران و حفظ منافع کشور نیز مهم است.

«خلف خلف‌اف» دستیار رئیس‌جمهور جمهوری آذربایجان در امور ویژه نیز در روزهای اخیر به‌منظور رایزنی درباره آخرین تحولات منطقه و روابط دو جانبه به تهران سفر کرد و البته که گمانه‌زنی‌هایی برای بازگشایی سفارت باکو در تهران نیز وجود دارد.

«علی اکبر احمدیان» دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران در دیدار دستیار علی‌اف با اشاره به سیاست ثابت جمهوری اسلامی ایران در مورد تعلق قره‌باغ به جمهوری آذربایجان، تصریح کرد اقداماتی که موجبات ایجاد تغییرات ژئوپلیتیک در منطقه را فراهم می‌کند، نظیر آنچه که دیگران در موضوع کریدور «زنگزور» مطرح می‌کنند، نه تنها کمکی به کشورهای این منطقه نخواهد کرد، بلکه سبب فراهم کردن زمینه مداخله نیروهای فرامنطقه‌ای شده و موجب ایجاد بحران‌های جدید در این حوزه راهبردی خواهد شد.

احمدیان با تببین خطراتی که اینگونه اقدامات برای امنیت و ثبات منطقه دارد، گفت: جمهوری اسلامی قاطعانه با هر طرحی که منجر به تغییر ژئوپلیتیک منطقه شود، مخالف است.

خلف‌اف نیز با اشاره به سیاست جمهوری آذربایجان در حفظ آرامش و ثبات در منطقه و همچنین حل و فصل مسائل منطقه در چارچوب‌های منطقه‌ای، بر گسترش روابط با جمهوری اسلامی ایران تاکید کرد.

شواهد حاکی از این است که با قاطعیت ایران بر اعلام مواضع و هشدار صریح به جمهوری آذربایجان و ترکیه به عنوان حامی او،‌ جمهوری آذربایجان عزمی برای گسترش روابط برداشته اما باید این احتمال را در نظر گرفت که شاید برنامه‌ها و سیاست‌های دیگری پشت این تقویت روابط باشد، گرچه هنوز ابعاد و زوایای آن مشخص نیست.

***افتتاح کنسولگری ایران در «قاپان» در جنوب ارمنستان

«سید ابراهیم رئیسی» رئیس‌جمهوری اسلامی ایران هم در دیدار خلف‌اف، با تاکید بر اهمیت حفظ مرزها و ژئوپلتیک منطقه اظهار داشت: ایران از گفت‌وگوهای منطقه‌ای که بتواند به رفع مشکلات و باز کردن گره‌ها در روابط جمهوری آذربایجان و ارمنستان کمک کند، استقبال می‌کند. کشورهای منطقه ظرفیت حل مسائل منطقه را دارند و باز شدن پای کشورهای بیگانه به منطقه به هر بهانه‌ای به صلاح و منافع هیچ کدام از کشورهای منطقه نیست.

رئیس‌جمهور، ارتقای سطح روابط میان تهران و باکو و مقابله با طرح‌هایی را که به منظور ایجاد اختلاف و اختلال در روابط دو کشور طراحی می‌شوند، ضروری دانست و با بیان اینکه حفظ و ارتقای ثبات در منطقه در گرو همکاری و هم‌افزایی کشورهای منطقه است، افزود: جمهوری اسلامی ایران به عنوان همسایه قدرتمند جمهوری آذربایجان و ارمنستان، آمادگی کامل دارد تا به رفع اختلافات و مشکلات این دو کشور کمک کند.

در ادامه این‌ گفت‌وگوها و دیدارها امیرعبداللهیان در دیدار خلف‌اف، با اشاره به اعاده حاکمیت جمهوری آذربایجان بر قره‌باغ، بر ضرورت آغاز فصل نوینی از همکاری‌های منطقه‌ای برای استقرار صلح و توسعه اقتصادی در قفقاز تاکید کرد. دستیار ویژه رییس‌جمهور جمهوری آذربایجان نیز با ارزیابی مثبت و سازنده از ملاقات اخیر وزیر امور خارجه ایران با علی‌اف و اشاره به تحولات مثبت اخیر در روابط دوکشور، افق مناسبات را امیدبخش ارزیابی و بر ضرورت آغاز فصل تازه و رو به توسعه مناسبات دوجانبه در همه ابعاد تاکید کرد.

بنابراین؛‌ نتایج آمدوشدهای مقامات باکو به تهران و رایزنی‌های مختلف به زودی مشخص می‌کند که تعاملات در چه چارچوبی انجام شده است. هنوز اهداف جمهوری آذربایجان در تعامل با ایران کاملا مشخص نیست، و از سوی دیگر ایران هم قاطعیت خود را در سیاست‌هایش نشان داده است. به نظر می‌رسد تاکید تهران بر مواضع خود موجب شده تا باکو عقب‌نشینی کند و دست از زیاده خواهی‌ها بردارد. انتظار می‌رود مقام‌های جمهوری آذربایجان درک کرده باشند که جمهوری اسلامی ایران به شدت مخالف ایجاد تغییرات ژئوپلیتیکی در منطقه است و در عین حال از تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان و ارمنستان حمایت می‌کند.