بارندگی در پاییز امسال به دور از پیش‌بینی‌ها بود، گفته شده بود که سه ماه پربارشی خواهیم داشت و حتی بارندگی در برخی نقاط بیشتر از نرمال خواهد بود؛ اما این اتفاق نیفتاد، فصل برگ‌ریزان سال جاری هیچ شباهتی با سال گذشته نداشت، هر روز صبح که چشمانمان را باز می‌کردیم با هوایی بهاری و لطیف مواجه می‌شدیم، باد ملایم، درختانی همچنان با برگ‌های سبز که هیچ رنگی از پاییز به خود نگرفته بودند، انگار نه انگار که پاییز است، باید باران ببارد و زمین و طبیعت را برای بارش برف زمستان آماده کند اما اینطور نشد. الآن هم که وارد زمستان شده‌ایم هنوز برخی از درختان حداقل در تهران همچنان برگ دارند، در حالی که باید اکنون با بدنی عریان در خواب زمستانی باشند.

چندی پیش مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشک‌سالی سازمان هواشناسی اعلام کرده بود با توجه‌ به تغییرات اقلیمی، پیش‌بینی‌های مورد انتظار فصل پاییز محقق نشد و بارندگی‌ها مطلوب نبوده، میزان بارش ثبت‌شده نشان می‌دهد با کاهش جدی بارندگی مواجه هستیم زیرا بارندگی سال جاری 43 درصد کمتر از میانگین بلندمدت بوده است.

همچنین وزارت نیرو اعلام کرد که میزان پرشدگی سدهای بزرگ و مهم کشور از ابتدای سال آبی جاری (ابتدای مهرماه 1402) تا دوم دی‌ماه، به 40 درصد رسیده که نشان از خالی بودن 60 درصدی مخازن سدها دارد و این ضرورت مدیریت مصرف آب را دوچندان می‌کند.

کاهش بارندگی و به‌دنبال آن خالی شدن منابع آبی قطعاً مشکلات زیادی را برای جوامع انسانی به همراه خواهد داشت، بخش کشاورزی تحت تأثیر قرار خواهد گرفت، قطعاً صنعت هم برای تأمین آب مورد نیاز با مشکل مواجه می‌شود، اما در این میان مظلوم‌ترین بخش تالاب‌ها هستند که به محض کم شدن بارندگی و کمبود آب باید از حقشان بگذرند تا چرخ بخش کشاورزی و یا صنعت بچرخد، در حالی که مدیریت صحیح به این معنا نیست که برای جبران کمبود یک بخش، از حق بخش دیگری زده شود، مثلاً در زمان خشک‌سالی اینطور نباشد که تمام سنگینی بار کم‌آبی بر دوش محیط زیست و تالاب‌ها باشد، باید از سهم هر بخشی کم شود تا روزهای خشک را پشت سر بگذاریم، اما متاسفانه در کشور ما اینطور نیست و به نظر می‌رسد فقط حریف تالاب‌ها که در پایین دست حوضه آبریز قرار گرفته‌اند، می‌شویم.

شرایط تالاب‌های زیادی در کشور خوب نیست و این وضعیت به امسال یا دو سال گذشته برنمی‌گردد، مثلاً تالاب بختگان در استان فارس بیش از 15سال است که با بحران خشکی مواجه است یا تالاب گاوخونی در اصفهان بیش از 20 سال دغدغه تأمین حقابه دارد، ارومیه، پریشان، گمیشان، انزلی، حله، هامون، کافتر، هشیلان و صالحیه هم تالاب‌هایی هستند که سال‌هاست با کم‌آبی دست و پنجه نرم می‌کنند، اما مسئله این است که تاوان این بی‌توجهی به تالاب‌ها را با بروز گرد و غبار، بالا رفتن دمای منطقه و تحت تأثیر قرار گرفتن معیشت مردم محلی می‌پردازیم.

*تأثیر خشک‌سالی پاییز سال جاری بر تالاب‌ها

متخصص مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی درباره تأثیر خشک‌سالی پاییز سال جاری بر تالاب‌ها گفت: در چند سال اخیر در کشور شاهد اثرات تغییرات آب و هوایی بودیم به این معنا که رژیم بارش در کشور تغییر کرده، یعنی در چند سال گذشته بارها دیدیم که بارش‌ها در بهار اوج گرفته یا پاییز و زمستان کم‌بارش بوده، بارها هم با این موضوع روبرو بودیم که بارش‌ها از برف به باران تغییر کردند، این وضعیت به ما هشدار می‌دهد که چقدر خودمان را با شرایط جدید هماهنگ کردیم.

علی ارواحی افزود: نکته بعدی اینکه تالاب‌ها نمایه‌ای هستند که می‌توانند عملکرد ما را در مدیریت حوضه آبریز نشان دهند، تالاب‌ها معمولاً در پایین‌ترین نقاط حوضه آبریز واقع می‌شوند البته استثنائاتی هم درباره تالاب‌های کوهستانی وجود دارد، اما تالاب‌های درون سرزمینی در پایین‌ترین نقطه حوضه آبریز واقع شده‌اند و وقتی تالابی برای بازه زمانی طولانی خشک و یا دچار بحران می‌شود نشان می‌دهد که عملکرد مطلوبی در مدیریت حوضه آبریز نداشتیم.

وی اظهار کرد: وقتی که می‌بینیم تالاب گاوخونی بیش از 20 سال است که با مشکل تأمین حقابه دست و پنجه نرم می‌کند نشان می‌دهد عملکرد ما در مدیریت حوضه آبریز زاینده‌رود مطلوب نبوده، البته اخیراً حدود 6 میلیون متر مکعب آب به این تالاب رهاسازی شد در حالی که این میزان آب حتی به اندازه چهار درصد حداقل نیاز آبی تالاب گاوخونی هم نیست، با وضعیت بختگان که بیش از 15 سال است که با بحران مواجه است هم نشان از مدیریت ضعیف در این بخش دارد.

وی گفت: بنابراین وضعیت تالاب‌ها این را به ما می‌گویند که آیا در مدیریت حوضه آبریز نمره قبولی گرفتیم یا نه؟ بر همین اساس شرایطی که اکنون در کشور داریم و با توجه به اینکه رژیم‌های بارش تغییر کرده شاهد این هستیم که تالاب‌های متعددی وضعیت نابسامانی دارند، تالاب‌های ساحلی شمال کشور مانند گمیشان، انزلی و برخی تالاب‌های دیگر برای بازه زمانی طولانی است که با مشکل مواجه هستند و این مشکل با پسروی آب دریای خزر هم تشدید شده، تالاب‌های ساحلی جنوب کشور مانند تالاب حله در استان بوشهر نیز با مشکل کم‌آبی مواجه است، تالاب‌های درون سرزمینی مانند دریاچه ارومیه، تالاب‌هامون، کافتر، پریشان، بختگان، گاوخونی، هشیلان و صالحیه با مشکل کم آبی دست و پنجه نرم می‌کنند برخی از آن‌ها برای بازه زمانی طولانی است که مشکل کم‌آبی یا بهتر بگویم بی‌آبی دارند.

متخصص مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی ادامه داد: در شرایط فعلی تعداد بسیار کمی از تالاب‌ها تا حدودی وضعیت بهتری دارند مانند مجموعه تالاب‌های آلاگل، آلماگل و آجی گل در استان گلستان که امسال آبگیری نسبتا مطلوبی داشتند یا تالاب کانی برازان در آذربایجان غربی و شادگان در خوزستان وضعیت نسبتاً بهتری دارند، البته این تالاب‌ها هم شرایط پایداری ندارند، در واقع درباره احیای تالاب‌ها دو موضوع مد نظر است، یکی آبگیری و دیگری رسیدن به شرایط پایدار، مثلاً وقتی آبگیری در تالابی اتفاق می‌افتد می‌شنویم که می‌گویند فلان تالاب احیا شد در حالی که این واقعی نیست یعنی آبگیری موقت یک تالاب تا احیا و پایداری کامل آن فاصله زیادی دارد، مثلاً سال 98 - 99 دریاچه ارومیه وضعیت روبه بهبودی داشت همان زمان بارها اشاره کردم که با پایداری وضعیت دریاچه ارومیه فاصله زیادی داریم.

ارواحی افزود: پایداری وضعیت یعنی اینکه مثلاً یک تالاب یا دریاچه برای یک بازه 10 ساله حداقل نیاز آبی خود را در شرایط مختلف دریافت کند، علاوه بر آن کارکردهایش حفظ شود به همین علت احیا و پایداری دریاچه‌ها و تالاب‌ها در کشور موضوعی است که مغفول مانده و نمی‌شود به آبگیری موقت یا محدود برخی از تالاب‌ها در برخی مقاطع دل‌ خوش کرد هرچند که قدم روبه جلویی است و می‌تواند ما را امیدوار کند اما لازم است که مقداری واقع‌بین باشیم و برای پایداری تالاب‌ها کاری کنیم.

*پیامدهای خشک شدن تالاب‌ها

وی درباره پیامدهای خشک شدن تالاب‌ها گفت: نخستین پیامد خشک شدن تالاب‌ها تشدید انتشار ریزگردها است که اگر آب شور باشد که ریزگردها هم نمکی خواهد بود، علاوه بر این برخی تالاب‌ها به علت اینکه سال‌ها پساب‌های کشاورزی و صنعتی وارد آن‌ها شده به برخی فلزات سنگین آلوده شده‌اند از این رو ریزگردهایی که از آن‌ها منتشر می‌شود سلامت جوامع انسانی را تهدید می‌کند، همچنین در یک فاز تأخیری می‌تواند امنیت غذایی کشور را تهدید کند چون این ریزگردهای مسموم ممکن است بر روی محصولات کشاورزی که پیرامون آن تالاب‌ها تولید می‌شوند اثر بگذارند و کیفیت محصول را کاهش دهند حتی ممکن است در بلندمدت کشاورزی و تولید غذای کشور را در شرایط ناپایدار قرار دهد.

متخصص مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی افزود: علاوه بر این یکی دیگر از تبعات خشک شدن تالاب‌ها، تخلیه آبخوان‌ها است، یکی از کارکردهای تالاب‌ها تغذیه سفره‌های آبی زیرزمینی، کنترل سیلاب‌ها و ذخیره روان‌آب‌ها است بنابراین وقتی تالابی برای بازه زمانی طولانی خشک می‌شود نخست اینکه به ما نشان می‌دهد عملکرد مطلوبی در مدیریت حوضه آبریز نداشتیم و دوم اینکه باید حواسمان باشد آبخوان‌ها در این حوضه به مرور و طور مداوم تخلیه می‌شود و در نهایت شاهد افت سفره‌های آب زیرزمینی خواهیم بود.

ارواحی افزود: پیامد بعدی خشک شدن تالاب‌ها، تشدید فرونشست زمین است، فرونشست به‌دنبال خودش ناپایداری سرزمین را به همراه دارد و می‌تواند باعث خسارت به زیرساخت‌ها و ابنیه‌های شهری و روستایی شود.

وی تأکید کرد: یک واقعیتی وجود دارد اینکه ما کشوری خشک و نیمه‌خشک هستیم، اتفاق خشک و نیمه‌خشک بودن کشور هم کار امسال و سال گذشته نیست، ایران برای بیش از هزاران سال خشک و نیمه‌خشک بوده اما نکته‌ای وجود دارد اینکه در ادوار مختلف تلاش کردیم منابع آب موجود در کشور را مدیریت کنیم، برای مدیریت منابع آبی دانش بومی حتی در مناطق کویری داشتیم، این نشان می‌دهد که اجداد ما به خشک بودن کشور واقف بودند از این رو دانش بومی مدیریت منابع آبی را در گذشته داشتیم، اما اینکه به راهکارهای سازه‌ای روی آوردیم و از راهکارهای طبیعی غفلت کردیم، می‌تواند برای ما خطرساز باشد.

وی ادامه داد: علاوه بر این با تغییر رژیم بارندگی در کشور مواجهیم حال سؤال این است که برای این شرایط چه کرده‌ایم؟ آیا در حوضه‌های آبریز تمهیداتی را پیش‌بینی کرده‌ایم که اگر در یک فصل غیرنرمال شاهد بارش حدی قابل توجه بودیم؛ سیلاب‌ها بتواند به تالاب‌ها هدایت شود؟ آیا مسیرهای انتقال سیلاب به تالاب‌ها برقرار است؟ آیا به طور مداوم و مستمر این مسیرها لایروبی می‌شود؟ آیا امکان انتقال جریانات سیلابی به تالاب‌ها را فراهم کرده ایم؟ متأسفانه در خیلی از حوضه‌های آبریز همچنان با این مشکلات روبرو هستیم که نشان می‌دهد که برای مقابله با تغییر رژیم بارندگی و بهره‌مندی حداکثری از این شرایط آماده نیستیم.

وی گفت: نخستین پیامد خشک شدن تالاب‌ها تشدید انتشار ریزگردها است که اگر آب شور باشد که ریزگردها هم نمکی خواهد بود، علاوه بر این برخی تالاب‌ها به علت اینکه سال‌ها پساب‌های کشاورزی و صنعتی وارد آن‌ها شده به برخی فلزات سنگین آلوده شده‌اند از این رو ریزگردهایی که از آن‌ها منتشر می‌شود سلامت جوامع انسانی را تهدید می‌کند.

متخصص مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی افزود: لازم است خودمان را با توجه به شرایط جدید اقلیمی به‌هنگام و به‌روز کنیم، تغییرات آب و هوایی در رژیم بارش‌ها اتفاق می‌افتد و متوجه باشیم وقتی تالابی در پایین دست خشک است یعنی ما نمره قبولی در مدیریت حوضه آبریز نگرفته‌ایم.

این دوستدار محیط زیست گفت: کم‌بارشی امسال هم قطعاً وضعیت تالاب‌ها را بدتر خواهد کرد، چند سالی است که با خشک‌سالی در کشور روبه‌رو هستیم اما پدیده خشکسالی و یا کاهش مقطعی بارش‌ها در کشور اتفاقی است که به‌صورت دوره‌ای آن را تجربه می‌کنیم، وقتی با کاهش بارش روبه‌رو هستیم تمام فشار ناشی از کم‌بارشی را به تالاب‌ها تحمیل می‌کنیم. یعنی می‌گوییم مثلاً امسال در این حوضه آبریز میزان بارش اینقدر کاهش داشته نخستین حقابه‌ای که قیدش را می‌زنیم تالاب‌ها، دریاچه‌ها و حتی رودخانه‌ها هستند در حالی که اگر به فکر پایداری سرزمین باشیم لازم است برای ریسک خشک‌سالی برنامه‌ای داشته باشیم که به ما بگوید در شرایطی که کاهش بارش اتفاق می‌افتد سهم کشاورزی، صنعت و تالاب مشخص و تعیین شود که هر بخش چقدر از این خشک‌سالی را به دوش بگیرد.

ارواحی تأکید کرد: اینکه تمام بار خشک‌سالی به تالاب‌ها تحمیل می‌شود متأسفانه ما را به این می‌رساند که وقتی شرایط بارش مناسب نیست، طبیعی است که انتظار داشته باشیم وضعیت تالاب‌ها حداقل تا زمانی که بارش جبران شود، بحرانی‌تر شود.