سپهرغرب، گروه شهر - طاهره ترابی مهوش : امروزه توسعه شهرها بدون توجه به چگونگی پایداری در ابعاد مختلف به‌ویژه پایداری معماری پیامدهای جبران‌ناپذیری را در پی دارد که به‌موجب آن چه بسا برای شهرهای به اصطلاح مدرن امروز پیامدهای بی‌شماری را به‌دنبال داشته حال آنکه مطالعه و بررسی مبحث پایداری در معماری شهر صرفاً وابسته به پایداری ساختمان‌ها نیست بلکه بیش از آن به یک مجموعه به‌هم پیوسته و تأثیرگذار در ارتقای رفاه ساکنان و بالا بردن کیفیت زندگی شهروندان اشاره دارد که موجب توجه به مسئله توسعه شهر پایدار در بعد معماری می‌شود.
بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا در این خصوص با دانش‌آموخته دکتری معماری و عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
محمدرضا عراقچیان با تأکید بر اینکه گرچه پایداری یک کلمه جدید است که از چند سال پیش در معماری و شهرسازی نفوذ کرده اما موضوع جدیدی نیست، گفت: این مفهوم از قبل با کلمات دیگری در حوزه‌های مختلف به‌ویژه در معماری شهرها و زوایای مختلف آن به‌کار می‌رفت.
وی در تشریح چگونگی مطرح بودن پایداری در حوزه شهرسازی و معماری از گذشته به مثالی متوسل شد و گفت: وقتی کسی حال شما را می‌پرسد، تنها ملاک پرسش‌ سلامت جسمی‌تان نیست بلکه همه احوال روحی، روانی و جسمی شما را دربرمی‌گیرد، در معماری و شهرسازی نیز این گونه است یعنی از گذشته اگر عنوان می‌شد که یک فرد ساختمان‌های شهری را خوب می‌سازد یا خوب طراحی می‌کند منظور همان پایداری بود، یعنی در کار خود به همه زوایای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و محیط زیستی و حتی سیاسی توجه لازم را داشته است.
این دانش‌آموخته دکتری معماری با بیان اینکه در معماری می‌توان کلمه خوب و پایدار را مترادف قلمداد کرد، افزود: کلمه پایداری با تعریف جدید و حرف‌های تازه‌ای که در دنیای امروز می‌زنند معادل کلمه sustainable architecture در انگلیسی است.
عراقچیان با اشاره به اینکه این کلمه و معماری با گرایش پایدار در پی بروز بحران‌های مختلفی که در دنیا در ابعاد مختلف فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی، انرژی، زیست‌محیطی طی چند دهه اخیر مطرح شده به‌صورت پررنگ‌تری دنبال می‌شود، ابراز کرد: در حال حاضر این مفهوم در دانشگاه‌های ایران نیز با اسامی مختلف شکل گرفته است.
وی با بیان اینکه وقتی صحبت از معماری و شهرسازی پایدار می‌شود ما با یک مفهوم بسیار گسترده مواجهیم که از بعد اقتصادی گرفته تا فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، محیط زیستی، انرژی و غیره را شامل می‌شود، ابراز کرد: برای مثال اگر معماری را با مصالح خوب اما به‌صورت اقتصادی پیش ببریم این مفهوم به معنای پایداری معماری از بعد اقتصادی است؛ مثلاً چیزی که در مسکن اقدام ملی، اجاره به شرط تملیک و مهر می‌شد در نظر گرفت و از آن به‌عنوان پایداری اقتصادی معماری یاد کرد که البته میزان تحقق یافتن یا نیافتن آن امری است که باید به‌صورت جداگانه مورد بررسی قرار گیرد.
وی با تأکید بر اینکه اگر در شهر به‌گونه‌ای معماری کنیم که اهداف اجتماعی ملت، اقوام و زندگی را از بین نبرده و در عین حال آن را تقویت کند، این کار در بعد معماری پایداری فرهنگی و اجتماعی قرار می‌گیرد؛ مثل طراحی پلان‌ها، طراحی شهر و روستاها و غیره به طوری که عادات و کنش‌های مثبت فرهنگی را از بین نبرد و فراموش نشود گفت: از طرفی اگر این کار را به گونه‌ای انجام دهیم که از هویت‌های محلی، ملی و غیره در مقابل هجوم فرهنگی که به معماری می‌شود صیانت کند در قالب پایداری دیپلماسی یا سیاسی جای می‌گیرد.
این استاد معماری با اشاره به اینکه با معماری می‌توانیم استقلال خود را در شهر اعلام کنیم افزود: اگر در مقابل لطمات محیط زیست به‌نوعی در معماری عمل کنیم که دیگر منجر به تخریب آن در معنای عام محیط زیست نشود، پایداری محیط زیستی را به‌دنبال خواهد داشت.
عراقچیان، ادامه داد: برای مثال اگر از مصالح سبز در ساخت و ساز بهره ببریم که به لحاظ آلودگی باقی‌مانده‌ای در خاک به‌دنبال نداشته باشد، این نوع پایداری در معماری را می‌توان محیط زیستی قلمداد کرد.
وی با بیان اینکه اگر ساختمانی بسازیم که از سوخت‌ها و انرژی‌‌های تجدیدپذیر در آن استفاده شود و در راستای کاهش مصرف انرژی‌های تجدیدناپذیر باشد، پایداری از منظر انرژی در آن رقم خورده، اذعان کرد: جالب‌تر اینکه طی چند سال اخیر پایداری معماری از منظر انرژی در سطح بین‌المللی بیش از سایر شاخص‌ها در پایداری‌های عنوان مطرح است، چراکه نفت و انرژی علاوه بر اینکه هزینه بالایی بر کشورها به لحاظ تولید و استخراج و مصرف تحمیل می‌کند به یک ابزار سیاسی نیز بدل شده است.
این استاد معماری ادامه داد: برای مثال در جنگ سال 1968 بین عراق و اسرائیل وقتی اعراب غیرت جمعی داشته و نفت را تحریم کرده و اجازه رسیدن ماده حیاتی را به اسرائیل ندادند، اسرائیل در آستانه شکست خوردن قرار گرفت یا اینکه در حال حاضر با تحریم نفتی روسیه اروپا به‌دلیل کمبود این ماده و انرژی در حال به زانو درآمدن است. از طرفی هم گفته می‌شود طی 30 سال آینده مخازن نفت، گاز و انرژی جهان در مسیر تهی شدن قرار خواهد گرفت؛ بنابراین موضوع معماری و شهرسازی پایدار با سوخت‌های فناپذیر مسئله‌ای حساس است که باید برای آن فکر کرد.
عراقچیان با تأکید بر اینکه بنا به اهمیت موضوعات عنوان‌شده از 50 تا 60 سال پیش توجه به انرژی در دنیا به یک امر مهم بدل شده و در همه ابعاد زندگی بشر به‌ویژه معماری مورد توجه قرار گرفت که ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست گفت: بر این اساس به‌تدریج درس‌هایی در دانشگاه‌ها تدریس شد که به صرفه‌جویی در ساختمان‌ها اشاره دارد.
وی در پاسخ به چرایی اهمیت ساختمان‌ها در موضوع انرژی گفت: این امر بدان جهت حائز اهمیت است که حدود 38 تا 42 درصد انرژی دنیا برای گرم کردن و سرد کردن ساختمان‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.
وی با تأکید بر اینکه در این فرایند به معنای واقعی انرژی هدر می‌رود زیرا تولید و خدمتی را ارائه نمی‌کند، افزود: این در حالی است که ساختمان‌ها را می‌توان با انرژی‌های تجدیدپذیر گرم و یا به‌نوعی طراحی و معماری کرد که انرژی کمتری نیاز داشته باشد.
وی افزود: بنا به میزان اهمیت این مبحث در کشورهای خارجی علاوه بر رشته‌های دانشگاهی برای پایداری انرژی ساختمان‌ها برای این منظور آیین‌نامه‌هایی در حوزه ساخت‌وساز به رشته تحریر درآوردند.
این استاد معماری با بیان اینکه در کشور ما نیز در حوزه ساختمان، مبحث 19 آیین‌نامه مقررات ملی ساختمان به موضوع انرژی مرتبط است، اذعان کرد: خوشبختانه همدان در بین شهرهای کشور به‌دلیل همراهی همه دستگاه‌های متولی و سازمان نظام مهندسی از همه سرآمد است به طوری که جزو نخستین شهرهایی بود که این آیین‌نامه را اجرایی کرد.
عراقچیان با بیان اینکه مبحث 19 آیین‌نامه روی پوسته بیرونی ساختمان در موضوع صرفه‌جویی انرژی بسیار تأکید دارد اذعان کرد: درواقع اگر این آیین‌نامه به طور کامل اجرا شود از آن 38 تا 42 درصد انرژی که در بخش گرمایشی و سرمایشی ساختمان‌ها در دنیا اختصاصی مصرف می‌شد، می‌توان 30 درصد صرفه‌جویی کرد.
وی افزود: بنابراین اگر در ایران آیین‌نامه مبحث 19 را به‌صورت کامل در همه شهرها در حوزه معماری به لحاظ انرژی به اجرا درآوریم حداقل 12 درصد از انرژی مورد نیاز را می‌توان صرفه‌جویی کرد که در واقعیت به اندازه انرژی تولیدشده در دو تا سه فاز عسلویه است.
این پژوهشگر حوزه شهر با بیان اینکه متأسفانه در بسیاری از شهرهای ایران علیرغم اهمیت موضوع به آن پرداخته نشده، افزود: این در حالی است که خوشبختانه در استان به‌ویژه شهر همدان به همت مهندسان خبره، نظام مهندسی، شهرداری، مهندسان مکانیک و با همکاری دفتر فنی استاندارد اداره کل راه و شهرسازی مبحث 19 آیین‌نامه در شهر همدان پوششی 92 درصدی و در سایر شهر‌های استان پوشش 80 درصدی دارد.
عراقچیان تأکید کرد: در سایر مبانی پایداری معماری که همان ابعاد فرهنگی، اجتماعی، دیپلماسی و غیره است، بسیار ضعیف عمل کرده‌ایم.
وی ادامه داد: درواقع به پایداری فرهنگی شهر اصلاً فکر نمی‌کنیم یعنی شیوه‌های زندگی ایرانی و الگوهای آن و حریم‌های خصوصی و عمومی را در حوزه مسکن رعایت نمی‌کنیم.
وی ادامه داد: البته این امر به چند دلیل اتفاق می‌افتد، نخست مباحث مرتبط با ساختار اجتماعی ما ایرانی‌ها که تمایل بسیاری بر مدرن شدن داریم و اصولاً امروز دیگر رعایت حریم خصوصی و عمومی به‌ویژه در بین جوانان مطرح نیست.
این استاد دانشگاه، خاطرنشان کرد: در حوزه اقتصادی نیز تجمل‌گرایی و لاکچری زندگی کردن بازهم از ویژگی ما ایرانی‌ها است که خود بیانگر آن است که نتوانسته‌ایم در حوزه پایداری اقتصادی وارد شویم.
عراقچیان با ابراز اینکه در حوزه پایداری دینی نیز ورود نداشته‌ایم یعنی نتوانستیم در معماری از الگوها و آموزه‌های دینی بهره ببریم افزود: در حوزه زیست‌محیطی نیز هنوز صرفه‌جویی‌های لازم را با رویکرد پایداری دنبال نمی‌کنیم.

طاهره ترابی مهوش