مرجان‌ها گروهی از جانوران دریایی هستند که معمولاً روی بستر دریا به‌صورت ثابت زیست می‌کنند مرجان‌های پولیپ جاندارانی ریز هستند که اشکال و اندازه‌ها و رنگ‌های مختلفی دارند که انواع آن به صدها و شاید هزاران گونه پولیپ برسد.

این جانداران دیوارها یا آبسنگ‌های مرجانی را که نامی رایج است، تشکیل می‌دهند. صخره مرجانی آبسنگ‌هایی سفت و محکم هستند که تا سطح آب بالا می‌آیند و آن را می‌شکافد. رشد این جاندار از هزاران سال پیش آغاز شده است و تا ابد هم ادامه دارد و این محصولات عظیم که انسان قادر به شبیه‌سازی آن نیست، نتیجه رشد همان جاندارریزی است که تقریباً در اغلب موارد با چشم غیر مسلح هم قابل رویت نیستند.

*انواع آبسنگ‌های مرجانی

آبسنگ‌های مرجانی به بستری سخت و آب گرم و زلال نیاز دارند تا برای نخستین‌بار به‌عنوان مرجان خودنمایی و رشد خود را آغاز کنند و به مرور زمان بزرگ می‌شوند سپس می‌میرند و تبدیل به سطحی سخت برای مرجان می‌شود که روی آن رشد می‌کند و با گذشت سال‌ها بزرگ و بزرگتر می‌شود تا صخره مرجانی را تشکیل دهد و از اینجاست که رشد فزاینده آبسنگ‌های مرجانی ادامه می‌یابد و انواع و اشکال مختلفی پیدا می‌کند. مهم‌ترین انواع آبسنگ‌های مرجانی عبارتند از: آبسنگ‌های حاشیه‌ای،‌ آبسنگ‌های سدی و ‌آبسنگ‌های مرجانی حلقوی یا اتول.

**آبسنگ‌های مرجانی، از غرب تا شرق عالم

دریاها و اقیانوس‌های جهان در بردارنده حدود 6 میلیون کیلومتر مربع آبسنگ‌های مرجانی هستند که عمدتا در مناطق استوایی بین دو عرض 30 درجه شمالی و 30 درجه جنوبی واقع شده‌اند. این میزان 0.089 درصد از وسعت اقیانوس‌های جهان و کمتر از 1.2 درصد از مساحت آب‌های ساحلی را تشکیل می‌دهند.

آبسنگ‌های مرجانی منبعی غنی از ثروت‌های طبیعی هستند که انسان از آن بهره می‌برد اما بر اساس تحقیقی در ارزیابی آبسنگ‌های مرجانی در سطح جهان نشان داده شد که حدود 20 درصد از آبسنگ‌های جهان عملا نابود شده‌اند. این پژوهش می‌افزاید که 24 درصد از آبسنگ‌های جهان در معرض تأثیرات به شدت زیان بار هستند که ناشی از فعالیت‌های انسانی نابودکننده است. در این شرایط یونسکو تأکید می‌کند که دیواره بزرگ مرجانی باید در فهرست میراث جهانی در جایگاه اکوسیستم‌های «در معرض خطر» قرار گیرد.

با وجود اینکه آبسنگ‌های مرجانی مساحت کمی از کره خاکی را تشکیل می‌دهند اما از هر نوع نظام زیست محیطی دیگر متنوع‌تر هستند. در حال حاضر حدود 4000 نوع ماهی مرجانی در اقصی‌نقاط جهان وجود دارد که این میزان معادل یک‌چهارم همه انواع فقط ماهی‌های دریایی است همچنین حدود 1500 گونه ماهی آبسنگ‌های مرجانی سدی بزرگ استرالیا شناسایی شده‌اند.

ماهی‌های مهره‌دار بیشترین تنوع را در آبسنگ‌های مرجانی دارند که می‌توان آن‌ها را با پرندگانی که در جنگل‌های اطراف هستند، مقایسه کرد.

تحقیقات نشان می‌دهد که بیشتر آبسنگ‌های مرجانی در منطقه بین دو اقیانوس هند و آرام وجود دارند که از دریای سرخ تا وسط اقیانوس آرام امتداد یافته‌اند. کمتر از هشت درصد آبسنگ‌های جهان در منطقه کارائیب و آتلانتیک هستند و رشد و گسترش آبسنگ‌های مرجانی محدود به مناطق نزدیک به ساحل است.

*آبسنگ مرجانی

به گزارش سازمان محیط زیست قلمرو هند و آرام به علت وسعت زیاد به چندین زیر قلمرو ازجمله استرالیا، زنجیره هاوایی، فیلیپین، دریای سرخ و خلیج فارس تقسیم می‌شود. نتایج یک گزارش نشان می‌دهد که در سال‌های اخیر موج گرمای تابستان، 91 درصد از دیواره بزرگ مرجانی در شرق استرالیا را سفید کرده است.

انزوای خلیج فارس یا نیمه بسته بودن آن و حرارت نسبتاً زیاد آب‌های این دریا نیز سبب بومی گرایی بسیاری از گونه‌های مرجانی شده است و به همین دلیل تعداد بسیاری از گونه‌های بی‌نظیر در این منطقه یافت می‌شوند.

خلیج فارس به علّت قرار گرفتن در عرض‌های جغرافیایی نیمه‌گرمسیری، محدودیت‌هایی را برای جوامع مرجانی به وجود آورده است، به‌طوری‌که دامنه وسیع تغییرات دمای آب، شوری بالا و کدورت نسبتاً زیاد آب در خلیج فارس، موجب کاهش تنوع آبسنگ مرجانی در این منطقه شده و این مناطق مرجانی به علّت شرایط خاص محیطی مذکور، همواره تحت استرس است.

آبسنگ‌های مرجانی خلیج فارس در شرایط بسیار سخت اکولوژیک از لحاظ دما، شوری و کدورت قرار دارند. مرجان‌ها در این منطقه در شرایطی قادر به ادامه حیات هستند که دمای آب در برخی موارد ممکن است به پایین‌تر از 16 درجه سانتیگراد برسد و در فصل تابستان از 34 درجه هم فراتر رود.

*وضعیت آبسنگ‌های مرجانی ایران

بررسی‌های انجام‌گرفته از سوی کارشناسان سازمان حفاظت محیط زیست و سایر محققان حاکی از این است که تقریباً تمامی جزایر ایرانی با آبسنگ‌های مرجانی محاصره شده و آبسنگ‌های حاشیه‌ای ساختار اصلی خطوط ساحلی ایران را تشکیل می‌دهد. ازجمله مهم‌ترین مناطق مرجانی ایران می‌توان به جزایر خارک، خارکو، فارسی، طاهری، کیش، لاوان، هندورابی، فارور، بنی فارور، شیدور، تنب بزرگ، تنب کوچک، سیری، لارک، ابوموسی، هنگام، قشم، هرمز، خلیج نای بند، خلیج چابهار و... اشاره کرد.

بیشترین گسترش آبسنگ‌ها در مناطق ایرانی مجاور جزایر خارک و خارکو در مناطق دوردست شمالی و اطراف جزایر جنوبی از لاوان تا جزایر هرمز قرار دارد این در حالی است که در مناطقی مانند خلیج چابهار وضعیت بحرانی داشته‌اند.

بررسی‌های 6 ساله پژوهشگران در خلیج چابهار نشان داد که کلونی‌های مرجانی این منطقه به‌دلیل فعالیت‌های انسانی و احداث موج‌شکن‌ها در حال سفید شدن هستند و وضعیت بحرانی برای مرجان‌های منطقه به‌وجود آمده است.

مدیرکل دفتر زیست‌بوم‌های دریایی سازمان حفاظت محیط زیست توسعه ناپایدار، آلودگی، تغییرات اقلیمی، طوفان‌های دریایی، فعالیت‌های مخرب صید و صیادی، هجوم گونه‌های غیربومی و برداشت توسط افراد را از عوامل آسیب‌زا به آبسنگ‌های مرجانی بر می‌شمرد و می‌گوید: پایش، احیا و بازسازی آبسنگ‌های مرجانی کشور در حال انجام است چراکه حفاظت و احیای این زیستگاه‌ها می‌تواند به‌عنوان یکی از راه حل‌های مبتنی بر طبیعت در سازگاری با تغییرات اقلیمی باشد.

این اقدام به‌ویژه درجزایر خارگ و خارگو، خلیج نای‌بند و خلیج چابهار انجام شده است و به‌طور پیوسته تغییرات این اکوسیستم‌های ارزشمند ناشی از تأثیر تغییرات اقلیمی و آلودگی‌ها را رصد همچنین برنامه‌های احیا و بازسازی را اجرا می‌کنند.

به گفته محمد طالبی‌متین؛ قرار است با توجه به اهمیت آبسنگ‌های مرجانی، اطلس این زیست‌بوم نیز تهیه شود.

با توجه به ارزش اکولوژیک آبسنگ‌های مرجانی در جهان انتظار می‌رود بیش از پیش به این اکوسیستم توجه شود که این امر مستلزم بازنگری در برخی فعالیت‌های انسانی، پایش مستمر و حفاظت از آبسنگ‌هاست.