بازخوانی منابع حدیثی و تاریخی در ارتباط با شهر قم، بیانگر نقش منحصربه‌فرد حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) در رویش فکری و معنوی شیعیان این منطقه و اعتلای مذهب تشیع است. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در همین راستا فرمودند «بدون تردید نقش حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) در قم شدن قم و عظمت‌ یافتن این شهر عریقِ مذهبىِ تاریخی، یک نقش ما لاکلام فیه است. این بانوی بزرگوار... موجب شده است که این شهر به‌عنوان پایگاه اصلی معارف اهل‌بیت (علیهم‌السلام) در آن دوره‌ ظلمانی و تاریکِ حکومت جباران بدرخشد و پایگاهی بشود که انوار علم و انوار معارف اهل‌ بیت را به سراسر دنیای اسلام از شرق و غرب منتقل کند» ۱۳۸۹/۷/۲۹

این یادداشت نقش حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) در محوریت یافتن شهر قم به‌عنوان مرکز معارف شیعی را از رهگذر بررسی وضعیت شهر قم پیش از حضور حضرت و بعد از آن تبیین می‌کند.

* وضعیت مذهبی و سیاسی قم پیش از حضور حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها)

با گذشت حدود 6 دهه از فتح نقاط مرکزی ایران توسط مسلمانان، برخی شیعیان از طایفه‌ اشعری که از روحیه‌ای انقلابی برخوردار بودند، برای به دور ماندن از جنایات حجاج‌بن‌یوسف، حاکم اموی در کوفه و بصره، به روستاهایی در قم پناه آوردند. این گروه دارای سابقه‌ای درخور در حمایت از ائمه (علیهم‌السلام) بوده و برای نمونه می‌توان از حضور مؤثرشان در رکاب امام علی (علیه‌السلام) در نبرد صفین (1) و حضور و شهادت برخی از آن‌ها در قیام مختار (۲) یاد کرد. پس از مهاجرت یادشده، آنان با وجود دور بودن از مدینه، همچنان با امام باقر (علیه‌السلام) ارتباط داشتند و نام برخی از آنان در فهرست اسامی یاران صادقین (علیهما‌السلام) به ثبت رسیده است. (۳) تبعیت و ارادتی که اهل قم از همان دوره به ائمه (علیهم‌السلام) داشتند، سبب شده تا امام صادق (علیه‌السلام) برای قم و اهل آن حساب ویژه‌ای باز کنند. حضرت هنگام حضور بزرگان قم در مدینه به ایشان عنایت خاصی می‌کردند (۴) و یا با تعابیر گوناگون اهل قم را از شیعیان خاص خود می‌خواندند. (۵)

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای دراین‌باره می‌فرمایند: «شهر قم سابقه‌ى بسیار زیادى در پیروى و اتصال به اهل بیت دارد. یعنى در طول یک‌هزار و دویست سال یا بیشتر، این شهر همواره به‌عنوان یک شهر وابسته به اهل بیت شناخته شده است؛ من شهر دیگرى را با این خصوصیت سراغ ندارم. بعضى از شهرها مثل کوفه یا مدینه، قبل از قم بلد اهل بیت بودند، اما دشمنان اهل بیت این خصوصیت را از آن‌ها سلب کردند؛ شهر قم از همان زمانى که اشعریون و بقیه‌ى رجال و اعیان محدثان و علماى بزرگ، نخستین حوزه‌ى علمیه‌ى مهم و انحصارى تشیع را در آن تشکیل دادند، در دنیاى اسلام شهرت پیدا کرد.» (6) 

این ارتباط با اهل ‌بیت حفظ شده و در دوره‌ی امام رضا (علیه‌السلام) گسترش یافت. اهل قم توسط امام رضا (علیه‌السلام) نیز با عنوان «شیعیان حقیقی» مورد تمجید قرار گرفتند. (۷) در همین دوره فقیه برجسته‌ی امامی یعنی زکریا بن آدم مورد توجه حضرت قرار دارد. مطابق روایتی امام رضا (علیه‌السلام) پیش از مهاجرت به مرو، برخی پیروان خود را به دلیل دوری از مدینه، برای حل مسائل شرعی و اعتقادی به او ارجاع داده و او را امین در امور دین و دنیا خواندند. (۸) او نیز به‌صورت حضوری به خدمت حضرت رسیده (۹)، با ایشان به‌عنوان وکیل حضرت مکاتباتی داشته (۱۰) و کتابی را با عنوان مسائل‌الرضا (علیه‌السلام) نگاشته است. (11)

نکته‌ی دیگر آنکه به تصریح منابع، قمی‌ها با آغاز خلافت عباسیان همچنان خط مشی ستیزه‌جویانه و جدایی‌طلبانه‌ی آشکاری را نسبت به حکومت وقت اتخاذ کرده‌اند. (۱۲) بنابراین تا اینجا روشن شد که در زمان مهاجرت حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها)  به سوی مرو، قم در درجه‌ی نخست محل و پناهگاه مهم برای شیعیان بوده است. دوم آنکه شیعیان این منطقه مورد تأیید و حتی احترام ائمه (علیهم‌السلام) بوده‌اند. سوم آنکه از جهت علمی در تکاپوی جدی برای بهره‌مندی و ترویج معارف اهل‌ بیت (علیهم‌السلام) بودند و بالاخره از جهت اندیشه‌ی سیاسی کاملاً هماهنگ با ائمه (علیهم‌السلام) بوده و متحد و هماهنگ در برابر دشمنان اهل‌ بیت (علیهم‌السلام) عمل می‌کردند.

* جایگاه حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) و چگونگی حضور حضرت در قم

در میان دختران امام کاظم (علیه‌السلام)، فاطمه‌ی کبری فرزندی است که در منابع گوناگون به نام و القابش تصریح شده است. ایشان محدثه بوده و در منابع موجود نیز اخباری از آن حضرت مشاهده می‌شود. (۱۳) هرچند از جزئیات حیات مبارک ایشان اطلاعات چندانی در دسترس نیست، اما از همین شواهد موجود می‌توان به‌دست آورد که آن‌چنان به ویژگی‌های علمی و معنوی مشهور بوده و بعدها (چنانکه در بخش بعدی یادداشت اشاره خواهد شد) آن‌گونه از سوی ائمه‌ی بعدی به شیعیان معرفی شده است که در همان دوره و بعدها شایسته‌ی القابی چون معصومه، کریمه، طاهره، برّه، تقیه، رضیه، سیده، حمیده، رشیده، نقیه و مرضیه از سوی خاندان اهل ‌بیت (علیه‌السلام) شده‌اند. (14)

آنچه می‌توان بدان یقین کرد این است که حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) پس از مدت کوتاهی از مهاجرت برادرش، امام رضا (علیه‌السلام)، به سوی مرکز خلافت آن روزگار یعنی مرو، تصمیم گرفتند تا به همراه کاروانی به امام زمان خویش بپیوندند. به هر ترتیب از نوع وداع حزن‌انگیز امام رضا (علیه‌السلام) با خانواده‌شان هنگام خروج از مدینه و تأکید ایشان بر اینکه برگشتی برای این سفر (که به اجبار انجام می‌شد) نخواهد بود (۱۵)، حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) به این نتیجه رسیدند که باید برای دیدار ایشان رنج سفری طولانی را متحمل شوند. مسیری که حضرت انتخاب کردند به احتمال قوی همان مسیر معمول بوده است و براساس اطلاعات موجود این مسیر از خود قم عبور نمی‌کرد. اما حضرت با عنایتی که با توجه به پیشینه‌ی اهل قم داشتند، اعلام کردند که در این شهر حضور خواهند یافت.

طبیعی است که قم دوست‌دار اهل‌ بیت (علیهم‌السلام)، برای نخستین‌بار به خود افتخار حضور فرزند و برادر ائمه‌ هدی را می‌دید و از این روی به بهترین نحو از ایشان استقبال شد. دانسته است که حضرت پس از مدتی کوتاه در این شهر رحلت کرد و اهل قم برای ایشان مضجعی خاص ترتیب دادند؛ بنابراین قم پیش از حضور حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) یکی از مناطق معروف به حضور شیعیان بود، اما همچنان با تبدیل شدن به نقطه‌ کانونی تشیع امامی، فاصله‌ای بسیار داشت و در این هنگام حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) با شناخت ظرفیت اهل قم در دفاع از تشیع و علاقه‌مندی‌شان به معارف اهل ‌بیت (علیهم‌السلام)، نزد ایشان حاضر شدند.

* تلاش ائمه برای محوریت بخشیدن به شهر قم

بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد که از دیرباز یکی از راهبردهای ائمه هدی (علیهم‌السلام) برای ایجاد ارتباط و انسجام بیشتر شیعیان در شرایط دشوار سیاسی و مذهبی، بهره‌برداری از ظرفیت زیارت قبور ائمه بوده است (۱۶) و روشن است که بیشترین محدودیت‌ها برای ارتباط با ائمه (علیهم‌السلام) مربوط به اواخر عصر حضور است. راهبرد یادشده ابعاد گسترده‌ای دارد و در اینجا تنها به بخشی از آن که به تحلیل نقش حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) در آینده‌ی تشیع است، اشاره می‌شود و آن اینکه با وجود حضور و فعالیت بزرگانی از اصحاب ائمه (علیهم‌السلام) در قم، با شکل‌گیری بارگاه نوه‌ی رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و حضرت امیر (علیه‌السلام)، فرزند امام کاظم (علیه‌السلام)، برادر امام رضا (علیه‌السلام) و عمه‌ی امامان بعدی در شهر قم، شرط لازم و کافی فراهم شد و ائمه (علیهم‌السلام) روی این مکان حساب باز کردند و در شرایط اختناق، شیعیان را برای حضور در آن شهر ترغیب کردند.

مهم‌ترین شاهد آن است که امام رضا (علیه‌السلام) در میان بستگان درجه یک خود، تنها در مورد زائران قبر پدرشان (۱۷) امام کاظم (علیه‌السلام) و زائران قبر خواهرشان (۱۸) حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها)، اجرِ «بهشت» را با عبارت «لَهُ الجَنّة» طرح کردند؛ امام جواد (علیه‌السلام) نیز این عبارت را تنها در مورد زائران قبر پدرشان امام رضا (علیه‌السلام) (۱۹) و سپس زائران عمه‌شان حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) (۲۰) به کار برده‌اند. همچنین با بازخوانی روایات روشن می‌شود که در مورد زیارت قبر هیچ شخصی پس از چهارده معصوم  جز درباره حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) چنین فضیلتی آن هم از سوی سه امام ذکر نشده است. این اقدام ائمه مطابق شواهد متعدد کارساز بود و برای نمونه در توسعه‌ی شهر، معیار اصلی محل دفن حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) قرار گرفت، فرزندان امام جواد (علیه‌السلام) با حضور در قم بنایی را به‌عنوان حرم حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) ایجاد کردند و بسیاری از بزرگان شیعه به سکونت در قم اهتمام ورزیدند. (21)

در اینجا طرح دو نکته به تبیین بهتر بحث کمک می‌کند؛ نخست آنکه چه در این روایات و چه روایات متعددی که بعدها در کتاب تاریخ قم درباره‌ی فضیلت زیارت حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) از امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده، سبک و بیان روایات به‌نوعی است که گویا «قم» در این اخبار بار دیگر توسط ائمه (علیهم‌السلام) معرفی و به حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) شناخته می‌شود. (۲۲) نکته‌ی دیگر آنکه روایات یادشده از ائمه (علیهم‌السلام) مخاطبی خاص ندارد و به‌عنوان توصیه‌ای عمومی و همگانی مطرح می‌شود. از این روی باید گفت حضور حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) در قم سبب شد تا برای نخستین‌بار ائمه (علیهم‌السلام) به جمیع شیعیان سفارش سفر به این شهر را مطرح کنند و چنانچه خواهد آمد با این اقدام و به برکت حضور حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها)، مقدمات معرفی این شهر به‌عنوان مرکز علمی و فرهنگی تشیع را فراهم کنند.

* تبدیل شدن قم به مرکز معارف تشیع

هرچند پس از دوران امام رضا (علیه‌السلام)، بزرگان اشعری برای انتقال میراث حدیثی شیعه به قم تلاشی وافر کردند (۲۳) اما آنچه سبب شکل‌گیری مدرسه حیات‌بخش حدیثی شیعه در این شهر شد، مهاجرت و حضور محدثان بزرگی بود که با شناخت به‌وجودآمده در مورد جایگاه قم با سفارش‌ها و توصیه‌های ائمه (علیهم‌السلام)، این شهر را به عنوان محل حضور و فعالیت خود انتخاب کرده‌اند.

باید توجه داشت که این افراد آن­چنان خبره بودند که کمتر نیاز علمی به اهل قم داشتند و رغبت آنان به این شهر به‌دلیل یادشده، سبب تحولی در هویت علمی و فرهنگی قم شد. ازجمله‌ این افراد، «ابراهیم‌بن‌هاشم»، پرورش‌یافته‌ مکتب حدیثی کوفه و صحابی امام جواد (علیه‌السلام) است که از ۱۶۰ نفر از یاران ائمه (علیهم‌السلام) اخباری را دریافت کرده و پس از کسب مقامات علمی، قم را برای انتقال و انتشار اخبار خود برگزید؛ فرد دیگر از صحابی ارجمند امام جواد و امام هادی (علیهما‌السلام) است و تنها در کتاب کافی، نخستین کتاب مهم شیعه در بین کتب اربعه، پنج هزار و ۸۶۶ خبر از او نقل شده است، «حسین‌بن‌سعیدبن‌حمّاد» نفر بعدی است که پس از مدت طولانی از فعالیت در کوفه و اهواز، به قم مهاجرت کرد. (۲۴) این‌چنین بود که ظرفیت نهفته در قم با حضور این شخصیت‌های برجسته و به برکت حضور حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) در اواخر قرن سوم و قرن چهارم ظهور یافت و قم مؤثرترین جایگاه را در رشد و بالندگی علمی و معرفتی شیعه به‌دست آورد.

* بهره‌مندی معنوی علمای قدیم و جدید شیعه

بخش مهمی از تأثیر حضور حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) و بارگاه آن حضرت در قم در مرکز معرفتی تشیع شدنش، چه در روزگار یادشده و چه دوره معاصر، به‌دلیل عنایت آن حضرت به علما و اندیشمندان شیعه‌ای است که در جوار مرقد آن حضرت مشغول به نشر علوم اسلامی‌اند؛ برای نمونه به شاهدی مهم که نشان از نقش معنوی حضرت در شکل‌گیری حوزه‌ی علمیه‌ی حیات‌بخش قم دارد، اشاره می‌شود. 

مطابق نقلی، اساس و انگیزه‌ی اصلی حضور آیت‌الله حائری یزدی، بنیان‌گذار حوزه‌ی علمیه‌ی قم، در این شهر و تلاش ایشان برای شکل‌گیری حوزه‌ی علمیه‌ی مؤثر در جهان تشیع، وجود مرقد حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) و بهره‌مندی از عنایات ایشان بوده است. (۲۵) در همین راستا مشاهده می‌شود که آیت‌الله بروجردی، مرجع جهان تشیع با وجود فضاهای دیگر، خود را مقید می‌دید که تمامی اشتغالات علمی‌اش در حرم حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) باشد و بر کسب توفیق از حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) تأکید می‌کرد. (۲۶) همچنین آیت‌الله مرعشی نجفی خود درباره‌ی حضورش در قم تأکید می‌کند «حضورم در قم به‌دلیل آن بود که پدرم حضرت امیر (علیه‌السلام) را در خواب دیده و از ایشان شنیدم که هرکس می‌خواهد از توفیق درک زیارت حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) بهره‌مند شود، به قم و زیارت حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) برود». (۲۷) ایشان می‌فرمود «امیدوارم به برکت این مخدره عالم که در جوار رحمت او و پناهنده به آستان او هستم، روز‌به‌روز توفیقات طلاب علوم دینیه و خطبا و سایر طبقات بیش‌ازپیش افزون یابد.» (۲۸) باید درنظر داشت که ازجمله ثمرات شکل‌گیری حوزه‌ی علمیه‌ی قم به برکت حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها)، شخصیت برجسته امام خمینی (رحمه‌الله)، شاگردان ایشان و مردم انقلابی این شهر بوده است که جایگاهی بی‌بدیل در شکل‌گیری انقلاب اسلامی ایران و تدوام آن داشته‌اند.

پانوشت:

1) اشعری قمی، المقالات و الفرق، ص۲۷۱.

2) طبری، تاریخ طبری، ج۶ ، ص۹ .

3) قمی، تاریخ قم، ص ۲۷۸-۲۷۹.

4) برای نمونه، رک: کشی، رجال، ص ۳۳۳.

5) برای نمونه، رک: صدوق، علل‌الشرایع، ج ۲، ص ۵۷۲.

6) بیانات در دیدار روحانیون، طلاب و مردم شهر قم ۱۳۷۴/۰۹/۱۳

7) صدوق، عیون اخبارالرضا (ع)، ج ۲، ص ۲۶۰.

8) کشی، رجال، ج ۲، ص ۵۹۵.

9) برای نمونه، رک: حلی، رجال، ص ۷۵.

10) کشی، رجال، ج ۲، ص ۸۵۹.

11) طوسی، فهرست، ص ۱۳۲.

12) برای اطلاع بیشتر در مورد روابط اهل قم با عباسیان و اکراه آنان در پرداخت مالیات به عباسیان، رک: نیومن، دوره شکل‌گیری تشیع دوازده امامی، ص ۱۷۱-۱۷۶.

13) برای نمونه، رک: صدوق، امالی، ص۸۲.

14) برای اطلاع بیشتر، رک: غروی، محدثات شیعه، ص ۲۵۴.

15) صدوق، عیون اخبارالرضا (ع)، ج ۲، همان، ص ۲۱۷.

16) برای نمونه، رک: توحیدی‌نیا، سازواری قالب و مفاد زیارت جامعه کبیره و نیاز معرفتی امامیه در عصر امام هادی (ع)، فصلنامه تاریخ اسلام- دوره ۱۸، پیاپی ۷۱، بهار ۱۳۹۷.

17) طوسی، تهذیب، ج ۶، ص ۸۲.

18) صدوق، عیون اخبارالرضا (ع)، ج ۲، ص ۲۶۷.

19) همان، ص ۲۸۸.

20) ابن قولویه، کامل‌الزیارت، ص ۴۴۴.

21) کوچک‌زاده، تاریخچه قم و مساجد تاریخی آن، ص ۱۲۴.

22) برای نمونه در خبر پیشین فرمودند من زار عمتی بقم، فله الجنه. در مورد روایات متعدد از امام صادق (ع)، رک: مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت حضرت فاطمه معصومه (س)، ج ۱، ص ۷- ۲۳ و ۵۵-۵۸.

23) برای نمونه احمد بن محمد بن عیسی اشعری (طوسی، فهرست، ص ۶۰؛ نجاشی، رجال، ص ۸۱)، شیخ و فقیه اهل قم که از جهت اجتماعی نیز دارای جایگاه والایی در این شهر بوده، پس از بهره‌مندی از اخبار ۱۳۵ صحابی ائمه (ع)، بخش قابل توجهی از میراث حدیثی شیعه در کوفه را به قم منتقل کرد. نقش وی به‌عنوان یکی از شیعیان اهل قم را می توان در نقل بیش از هشت هزار خبر تنها در دو کتاب کافی و تهذیب، از کتب اربعه شیعه، مشاهده کرد.

24) نجاشی، رجال، ص ۵۹-۶۰.

25) ماهنامه فرهنگ کوثر، شماره ۱، ص ۸۲.

26) همان.

27) اشتهاردی، حضرت معصومه (س) چشمه جوشان کوثر، ص ۷۵.

 28) دوانی، نهضت روحانیون ایران، ج ۵، ص ۶۴.