طرح جامع، طرح بلندمدتی است که در آن نحوه استفاده از اراضی و منطقه‌بندی مربوط به حوزه‌های مسکونی، صنعتی، بازرگانی، اداری، کشاورزی، تأسیسات و تجهیزات و تسهیلات عمومی مناطق نوسازی، بهسازی و اولویت‌های مربوط به آن‌ها تعیین شده و ضوابط و مقررات مربوط به کلیه موارد و همچنین ضوابط مربوط به حفظ بنا و نماهای تاریخی و مناظر طبیعی، تهیه و تنظیم می‌شود و برحسب ضرورت، قابل تجدیدنظر خواهد بود. درواقع، طرح جامع، برنامه‌ای است که به‌صورت راهنما عمل کرده و خط مشی کلی سیاست‌های توسعه شهری را تعیین و ترسیم می‌کند.
در نقشه‌های طرح جامع محل استقرار و توزیع کاربری‌های شهری عمده مثل کاربری‌های آموزشی، بهداشتی و فضای سبز، تراکم‌های جمعیتی، حدود حریم‌ها و محدوده‌های شهری (موجود و پیشنهادی) و مسیر توسعه آینده شهر، توسط علائم و رنگ‌ها نشان داده می‌شوند. گزارش طرح جامع نیز حاوی اطلاعاتی درباره اوضاع جغرافیایی، اقتصادی و اجتماعی شهر، ضوابط و مقررات کاربری اراضی، شبکه معابر و تأسیسات زیرساختی است.
از طرفی طرح جامع به سفارش وزارت مسکن و شهرسازی و توسط مهندسان مشاور برای شهر تهیه می‌شود و تصویب نهایی آن با شورای عالی شهرسازی و معماری ایران است.
با این مقدمه برویم سراغ سرانجام مجهول و نامعلوم طرح جامع شهری همدان که مطالعه و تدوین آن از سال 95 در دستور کار قرار گرفته اما با گذشت هشت سال شاهد ابلاغ آن نیستیم.
البته طی این چند سال این طرح بنا به وجود نواقص و ایرادات بسیار از سوی کارشناسان در استان بارها مورد نقد و بررسی قرار گرفت، به گفته مدیران مربوطه در این موارد شاهد بازنگری بودیم؛ باوجود اینکه هنوز به نظر کارشناسان ایرادات بسیاری بر این طرح وارد بود بالأخره دی‌ماه سال گذشته به شورای عالی ارسال شد اما باوجود اعلام آن در بهمن‌ماه، هنوز شاهد ابلاغ آن نیستیم.
بر این اساس برآن شدیم تا در این باره با فاطمه صادقی؛ کارشناس دفتر فنی استانداری همدان و حسن سجادزاده؛ استاد و طراح شهری گفت‌و‌گویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
کارشناس دفتر فنی استانداری همدان عنوان کرد: طرح جامع شهر همدان اعلام و دو جلسه با حضور کارشناسان فنی و معاون امور عمرانی استانداری در تهران برگزار شده اما همچنان شاهد ابلاغ آن نیستیم.
فاطمه صادقی در پاسخ به اینکه چرا طرح جامع شهری همدان همچنان در مرحله اعلام قرار داشته و ابلاغ نهایی نمی‌شود؟ اذعان کرد: یکسری ایرادها بر اساس زمینه‌های مورد نظر وزارت راه و شهرسازی و نیز شورای عالی بر طرح وارد است؛ اما برای اینکه در زمان صرفه‌جویی شود طرح به استان بازگردانده نشده بلکه ایرادات مستقیماً توسط شورای عالی با مشاور تهیه طرح در میان گذاشته شده تا نسبت به مرتفع کردن آن‌ها اقدام کند.
در ادامه استاد شهرسازی نیز درخصوص آخرین وضعیت طرح جامع شهری همدان گفت: این طرح بالأخره با اما و اگرهای بسیار و ایرادات و نواقص به شورای عالی شهرسازی ارسال شد؛ آن‌ها نیز با در نظر گرفتن برخی اصلاحات، طرح را تصویب کرده اما هنوز ابلاغ نکرده‌اند؛ زیرا هنوز اصلاحاتی که مد نظرشان بوده رفع نشده است.
حسن سجادزاده ادامه داد: ازجمله اصلاحات این بود که مقدار محدوده شهر را از آنچه که مشاور پیشنهاد داده کمتر درنظر بگیرند اما این اتفاق و سایر اصلاحات‌ مشابه خواسته را شاهد نبوده‌ایم پس فعلاً قابلیت ابلاغ ازسوی شورای عالی را ندارد.
وی در پاسخ به این سؤال که طبق آخرین بررسی که درخصوص طرح ارسالی به شورای عالی داشتید، به‌نظر شما مهم‌ترین ایرادات وارده بر این طرح چیست؟ گفت: واقعیت این است که طرح بسیار ناقصی بود و همچنان هست زیرا در تهیه و تدوین آن مطالعات عمیق و دقیقی در حوزه‌های مختلف صورت نگرفته بود، اعم از مطالعات اجتماعی، اقتصادی و غیره.
این استاد دانشگاه ادامه داد: در بسیاری موارد واقعاً در خصوص مالکیت زمین، توجه به مباحث زیست‌محیطی، موضوع بحران آب و بسیاری مسائل دیگر شاهد نادیده انگاشته شدن این موارد در طرح بودیم.
سجادزاده تأکید کرد: من به جرأت می‌توانم بگویم وجود و ابلاغ این طرح موجب ضرر، زیان و خسران زیادی برای شهر خواهد شد چراکه چالش‌های بسیاری دارد که ازجمله آن می‌توان به دست‌اندازی‌های خاص به برخی از منابع طبیعی شهر و همانطور که پیشتر عنوان شد در نظر نگرفتن مالکیت زمین اشاره کرد.
وی با اشاره به اینکه در این طرح، شهر عموماً از نقاطی توسعه داده‌شده و یا در آن معبر با عرض بسیار، بالا کشیده شده که در آن شاهد وجود اراضی مرغوب کشاورزی هستیم، اذعان کرد: مثلاً کمربند سبزی که با یک عرض بسیار زیاد بدون مطالعه و بدون در نظر گرفتن بحث‌های مالکیتی در آن آورده‌شده یقیناً اجرای آن را با مشکل مواجه خواهد کرد.
این استاد شهرسازی با ابراز اینکه بعید می‌دانم حتی پنج تا 10 درصد این طرح عملیات قابلیت اجرایی داشته باشد، اذعان کرد: چون منابع مالی که برای اجرای این طرح لازم است اصلاً دیده نشده، همین باعث توسعه بیشتر حاشیه‌نشینی، فقر شهری و تبعیضات اجتماعی و اقتصادی بسیاری در آینده خواهد شد.
سجادزاده اظهار کرد: به عبارتی اجرای این طرح این قطب‌بندی شهری که ما امروز در همدان داریم تشدید خواهد کرد زیرا ملاحظاتی که در این زمینه بایستی دیده می‌شد دیده نشده است.
وی با اشاره به اینکه طبق آمارها جمعیت همدان ساکن است و به عبارتی ما رشد جمعیت آنچنانی نداریم ولی در طرح جامع دوستان به بهانه اینکه قیمت زمین بالاست و به‌دنبال آن هستند که از طریق توسعه افقی منجر به کاهش قیمت زمین ‌شوند، دست به گسترش بی‌قاعده شهر زدند گفت: این در حالی است که این امر هیچ اثری ندارد زیرا تجربه نشان داده که توسعه‌های افقی بدون مطالعه نه‌تنها قیمت زمین را کاهش نمی‌دهد بلکه موجب سوداگری بیشتری در مناطق توسعه‌یافته جاهایی می‌شود که خود طرح جامع پیش‌بینی کرده است.
وی افزود: متأسفانه هیچگاه راه‌حل‌های منطقی که در این دنیا در حال اجرا است مدنظر نیست در حالی که اگر قرار باشد ما به توسعه‌های جدید به‌صورت متصل و منفصل فکر کنیم و یا آن را مطرح و دنبال کنیم، باید چشم‌انداز و برنامه داشته باشیم.
این طراح شهری با بیان اینکه مهم‌ترین چالش این دوره این بود که هیچ چشم‌اندازی برای طرح دیده نشده یعنی صرفاً یک طرح کالبدی ترافیکی و فیزیکی است اذعان کرد: اگر محور توسعه همدان گردشگری است آیا پیوست‌هایی برای آن در نظر گرفته شده یا اینکه اگر شهر سبز پایدار است آیا مؤلفه‌های لازم در این طرح وجود دارد؟ طبق مشاهدات و بررسی‌‌های من قطعاً دیده نشده، خط‌کشی‌هایی در این طرح هست که به جرأت می‌توانم بگویم بعضاً مشاور از محل آن‌ها بی‌اطلاع است زیرا از نزدیک آن را ندیده است.
سجادزاده، ادامه داد: برای مثال در حال حاضر یک معبر 36 متری کنار روستای حسن‌آباد در نظر گرفته شده که به سمت دانشگاه کشیده و از آن به‌عنوان کمربند سبز شهری یاد می‌شود، در عمل وقتی به اجرای این پروژه فکر کنید به هیچ وجه قابلیت اجرا ندارد. شاید مشاور حتی یه بار هم محل را ندیده باشد چراکه در این منطقه با تعداد بسیاری از ساختمان‌های مسکونی و اراضی کشاورزی مرغوب مواجهیم که به لحاظ منابع مالی یقیناً امکان تملک آن‌ها به هیچ وجه ممکن نیست.
وی ادامه داد: از همه مهم‌تر اینکه این طرح با توسعه پایدار شهر همدان در بعد توسعه اجتماعی، فرهنگی و گردشگری هیچ نسبتی ندارد و به همین دلیل به‌نظر می‌رسد که وجود آن در شرایط فعلی شهر تأثیر خاصی ندارد و صدالبته که در صورت تحقق، جز فقر شهری، حاشیه‌نشینی در شهرها و از بین بردن زمین‌های بکر کشاورزی و منابع طبیعی، برای شهر دستاورد چندانی به‌دنبال نخواهد داشت.
این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه من مخالف الحاق به شهر نیستم اما می‌بایست همراه با راهبرد علمی و یا رویکرد باشد، اذعان کرد: مثلاً ینکه باید رویکرد شهر هوشمند، شهر دانش‌بنیان یا شهر پایدار مدنظر باشد وگرنه تبعات الحاقاتی که صرفاً سوداگری و حاشیه‌نشینی را توسعه دهند، قطعاً دامنگیر مدیریت شهری خواهد شد؛ چراکه اکنون در بدترین وضعیت اقتصادی از نظر مدیریت شهری قرار داریم؛ بنابراین بهترین راهکار تهیه طرح راهبردی است.
مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد به‌نظر می‌رسد طرح جامع تدوین‌شده، دردی از شهر همدان دوا نکرده و دردی مضاعف به آن می‌افزاید؛ بنابراین اگر شورای عالی به‌عنوان مرجع بالادستی به این نتیجه رسیده که ایراد‌های کارشناسی بر طرح وارد است، باید هرچه سریع‌تر نسبت به این امر موضع‌گیری کرده و طبق بیان اساتید شهرسازی به جای طرح جامع، تهیه طرح‌های راهبردی در دستور کار قرار گیرد و یا در غیر این صورت به‌صورت شفاف درخصوص چگونگی رفع ایرادات ابراز نظر کند چراکه امروز همدان در حوزه مدیریت شهری و نبود طرح دچار بلبشو است و دیگر کار از دست کاردانان درآمده و هرکسی ساز خود را می‌زند.

طاهره ترابی مهوش