صنعت گردشگری این‌روزها به‌عنوان پیشران اقتصادی و موتور محرکه توسعه پایدار جوامع شناخته می‌شود و برای معرفی و تبلیغ آن از روش‌های مختلفی استفاده می‌شود تا بتوانند افراد را ترغیب به سفر کنند که با خود برای مقاصد گردشگری آورده اقتصادی داشته باشند.
از میان شاخه‌های مختلف گردشگری، آنچه امروزه بیش‌ازپیش مورد توجه برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران قرار گرفته، «گردشگری هنری» است که جزء گردشگری فرهنگی و میراث فرهنگی نیز طبقه‌بندی می‌شود.
پرداختن به این بخش از گردشگری اهمیت زیادی دارد؛ چراکه می‌تواند به پیشرفت کشور کمک کند. کشور ما ایران دو تمدن بزرگ ایرانی و اسلامی را در پیشینه خود دارد و تبلور این دو تمدن بزرگ، منجر به تولید آثار هنری، معماری و صنایع‌ دستی گسترده و منحربه‌فردی شده که در کمتر کشوری شاهد چنین پدیده‌ای هستیم. این موارد باعث شده تا آثار هنری ایرانی اسلامی برای بسیاری از مردم دنیا و گردشگران جذاب باشد و اگر تبلیغات ظرفیت‌های گردشگری از طریق هنر باشد، قطعاً موفقیت‌آمیز خواهد بود.
یکی از راه‌های توسعه پایدار این صنعت، پرداختن به هنرها و گسترش گردشگری هنری است. از طرفی هنر در ابعاد مختلفی قابل ردیابی است؛ هم هنرهایی که ریشه در سنت‌های کهن ایرانی اسلامی داشته و هم هنرهای معاصر امروز که مخاطبان خاص خودشان را دارند. به‌طور کلی از هر منظری که به موضوع نگاه کنیم، هنر می‌تواند راهگشای توسعه پایدار باشد.
با توجه به اهمیت موضوع، در این خصوص با سیدجواد جلالی‌‌نژاد، مسئول انجمن صنفی مجتمع‌های گردشگری استان قم، نایب‌رئیس کمیسیون گردشگری اتاق بازرگانی، فعال حوزه گردشگری، مسئول برگزاری بسیاری از جشنواره‌ها و همایش‌های گردشگری و هنرپیشه سینما در این خصوص گفت‌وگو کرده‌‎ایم که در ادامه می‌خوانید:
* بفرمایید گردشگری هنری چیست و چه تعریفی دارد؟
گردشگری هنر در اصل یکی از شاخه‌های گردشگری فرهنگی است و گردشگری، فرهنگ و هنر در آن، به‌نوعی درهم تنیده شده‌اند. هر چیزی را که به‌عنوان جاذبه هنری بتواند گردشگر را ترغیب کند تا به‌خاطر آن مقصد سفر انتخاب کند، می‌توان گردشگری هنری حساب کرد.
* درخصوص انواع این گردشگری توضیح بدهید و بفرمایید درحال حاضر کدام نوع آن نسبت به بقیه رونق بیشتری دارد؟
محور اصلی هنرهای مرتبط با گردشگری که تحت حمایت وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی هستند، هنرهای دستی است که در این نوع از هنر بسیاری از هنرمندان دخیل هستند.
به‌طور مثال می‌توان به هنرهای دستی اشاره کرد که دارای گستردگی زیادی است، چراکه طبق داشته‌های نواحی مختلف هنر دستی شکل گرفته؛ داشته‌ها و مواد اولیه هر منطقه، آداب و رسوم و رنگ‌های سنتی آن که برای مردم بومی یک نماد محسوب می‌شود، به خلق هنری می‌انجامد‎ که برای گردشگران می‌تواند به‌عنوان یک وسیله کاربردی و یا تزئینی در سفرهایی که دارند، جالب باشد و نیز به‌عنوان یادگاری از آن منطقه داشته باشند که با دیدنش، خاطره سفر تداعی شود.
انواع دیگری از گردشگری هنری شامل شرکت در کنسرت‌ها، دیدن گالری‌های هنری، تئاترها و نمایش‌های بیگ پروداکشن (خلق آثار عظیم با لوکیشن‌های مختلف، میزانسن، طراحی لباس و تعدد بازیگر) و فاخر، تماشای نمایش‌های سنتی و آیینی و جاذبه‌های معماری تاریخی، جزء، این مصادیق از گردشگری هستند.
صنایع دستی محور اصلی گردشگری هنری هستند، اما در نواحی مختلف ایران و سایر کشورها، متغیر است؛ به‌طور مثال همدان و مشخصاً شهر لالجین، به‌دلیل توسعه و رونق بسیار زیاد صنایع دستی به‌خصوص سفال‌گری (که تنها در این مقصد وجود دارد) مقصد گردشگری شده‌اند.
شاید در مقاصد دیگر، دلیل انتخاب سایر جاذبه‌ها باشند و صنایع دستی به‌عنوان یکی از جاذبه‌ها، در کنار محور اصلی قرار بگیرد، اما در لالجین محور اصلی صنایع دستی بوده و هنر سفالگری دلیل انتخاب سفر است.
همچنین مثال دیگر موارد این است که کاشان و یزد، مقصد اصلی آن‌دسته از گردشگران داخلی و خارجی هستند که به هنر معماری تاریخی علاقه‌ دارند؛ معماری فاخر و تجمع این‌گونه آثار را می‌توان در کاشان و یزد دید و یا گردشگرانی که به شعر علاقه‌ دارند، آرامگاه شاعران را به‌عنوان مقصد انتخاب می‌کنند.
کشورهای دیگر نیز به‌دلیل شرایطی که دارند و از آن بهتر برای جذب گردشگر استفاده می‌‎کنند، مورد توجه قرار می‌گیرند؛ مواردی مانند اجرای کنسرت‌‎های موسیقی که باعث می‌شود به‌عنوان مقصد گردشگری انتخاب شوند.
هنر سینما در هالیوود نیز به‌عنوان مقصد و جاذبه انتخاب می‌شود؛ در دنیای سینما جاذبه‌های زیادی وجود دارد که این مهم در هالیوود بیشتر است. گردشگر هالیوود را انتخاب می‌کند و در گردشگری خود از پیاده‌روهایی که به‌عنوان پیاده‌روهای ستارگان سینما شهرت دارد، گرفته تا شرکت‌هایی که سازنده فیلم‌‎های فاخر کلاسیک در سینمای دنیا هستند، بازدید می‌کند.
دکورهایی که آن زمان برای فیلم‌سازی استفاده می‌شد، همانند ابزارهای سینمای امروز نبود و همچنین جلوه‌های ویژه‌ای که برای ساخت فیلم از آن‌ها بهره می‌برده شد نیز به‌صورت مکانیکی بوده است؛ این دکورها بعد از ساخت فیلم به همان صورت نگهداری شده‌اند و هم‌اکنون به‌عنوان یکی از جاذبه‌‎های گردشگری در هالیوود، از آن‌ها استفاده می‌کنند و گردشگری که به هنر و تاریخ سینما علاقه دارد، برای دیدن دکورها به این منطقه سفر می‌کند. در اصل این مقاصد به‌ جهت هنر انتخاب شده‌اند.
البته در انتخاب برخی مقاصد نیز محور اصلی هنر نیست، اما هنر در حاشیه این مقاصد نقش‌آفرینی می‌کند؛ به‌عنوان مثال شهرهای زیارتی مثل قم و مشهد که بیشتر به‌عنوان زیارتگاه‌ انتخاب می‌شوند، هنر معماری و طراحی آن‌ها از معرق‌کاری تا گچ‌بری‌های فاخر نیز مد نظر است، چراکه بسیار زیبا و جذاب هستند و بسیاری از گردشگران غیر مسلمان که آشنایی با این فضا ندارند را به خود جذب می‌کند. هنر معماری که در این اماکن به‌کار گرفته شده، به‌قدری جذاب است که باعث می‌شود گردشگران برای کنجکاوی این مقاصد را انتخاب کنند.
* در خصوص مزایا و معایب این نوع گردشگری توضیح بفرمایید؟
اگر این نوع گردشگری به‌خوبی معرفی شود، می‌تواند باعث رونق شود و اگر در بخش صنایع دستی برنامه‌‎ریزی مناسبی برای آن وجود داشته باشد، ارزآوری بسیار خوبی خواهد داشت که می‌تواند جایگزین درآمدهای نفتی نیز بشود؛ اگر این نوع گردشگری در مسیر درستی قرار بگیرد، معایبی نخواهد داشت.
* چه کشورهایی و به چه دلیل در این خصوص موفق هستند؟
کشورهایی که از رسانه استفاده می‌کنند، در این حوزه موفق‌اند؛ به‌طور مثال ترکیه درحال حاضر یکی از موفق‌ترین کشورها در حوزه گردشگری است که اتفاقی نبوده و حتماً برنامه‌‎ریزی در طولانی‌مدت وجود داشته تا این مهم محقق شود؛ برای مثال برنامه‌ریزی در این ارتباط که رویدادهایی که برای کمک به این نوع گردشگری درنظر گرفته می‌شوند، مانند برگزاری جشنواره‌های مختلف هنری، باید چگونه طراحی شوند تا جذب گردشگر کنند.
ترکیه از ابزارهای مختلف رسانه در سطح جهانی استفاده کرده است؛ برای مثال در فیلم جیمزباند که بیش از 60 سال پیش ساخته شده، در قسمت‌هایی از اماکن تاریخی ترکیه به‌عنوان لوکیشن استفاده شده که با توجه به اینکه در سینمای جهان اکران می‌شود، قطعاً می‌تواند در گردشگری آن کشور اثر گذار باشد و افراد را به سفر ترغیب کند.
اکنون نیز کشورهای حوزه خلیج فارس مانند امارات با ساخت فیلم، این نوع تبلیغ را آغاز کرده‌اند؛ آن‌ها از ابزار هنر در رونق گردشگری استفاده می‌کنند و این موارد قطعاً آورده‌هایی برای کشورها خواهد داشت و گردشگری را نیز رونق خواهد داد.
در کشور ما هنوز شرایط مهیا نشده تا بتوانیم به‌خوبی از این رسانه‌ها و ظرفیت نمایش در کشورهای مختلف، استفاده کنیم؛ درحال حاضر شرایط در جهان بهتر شده و پلتفرم‌ها به‌خوبی می‌توانند به این موضوع کمک کنند.
در کشور ما مهم‌ترین مشکل عدم معرفی درست ایران به مردم جهان است که این یک خلأ بوده و مشکل مذکور باید به‌مرور برطرف شود تا گردشگری رونق یابد.
از یک‌طرف عدم معرفی و از سوی دیگر ایران‌هراسی‌ای که در جهان انجام می‌شود، باعث شده تا مشکلات زیادی برای حوزه گردشگری ایجاد شود.
* گردشگری هنری ایران هم‌اکنون در چه وضعیتی قرار دارد؟
در ایران گردشگری هنری وضعیت مطلوبی ندارد که شاید دلیل آن مغفول بودن این نوع گردشگری و شناخته‌ نشدن آن باشد؛ از طرفی ممکن است افراد به تماشای یک نمایش بنشینند و یا به شهری که دارای صنایع دستی است، سفر کنند، اما مطلع نباشند که این موارد از ابزار رونق گردشگری بوده است.
همین عدم شناخت گردشگری هنر، یکی از خلأها است و هرچه مردم آگاه‌‎تر شوند، به این حوزه هم کمک خواهد شد.
در کشور ما عدم تبلیغات و بازاریابی مناسب در حوزه صنایع دستی، باعث شده است تا وضعیت خوبی نداشته باشیم و به نظر من باید یک زنجیره برای عرضه در کشور و یا خارج از کشور ایجاد شود تا آثاری که در این حوزه خلق می‌شوند، با بسته‌بندی مناسب و بازاریابی حرفه‌ای و محل عرضه خوب، به‌درستی معرفی شوند.
هنرمندان با توجه به روحیه هنری که دارند، تمام تمرکزشان بر خلق آن هنر است و در حوزه بازاریابی مهارت آنچنانی ندارند؛ بنابراین این زنجیره باعث می‌شود تا اثر هنری به دست هنرمند خلق و توسط یک گروه دیگر، به‌خوبی بسته‌بندی و طراحی شود، چراکه ما در بسته‌بندی ضعف زیادی داریم و یکی از مشکلات در بحث صنایع دستی، عدم بسته‌بندی درست است.
با آنکه بسته‌بندی درست از مهم‌ترین ارکان بازاریابی است، اما ما در بازارهای عرضه و فضای مجازی دچار ضعف هستیم که اگر این زنجیره تشکیل شود، صنایع دستی کشور رشد خواهد کرد و برایمان ارزآوری خواهد داشت.
* رویدادهایی که برای کمک به این نوع گردشگری درنظر گرفته می‌شوند، مانند برگزاری جشنواره‌های مختلف هنری، باید چگونه طراحی شوند تا جذب گردشگر کنند؟
رویدادسازی برای داشته‌های هر منطقه بسیار حائز اهمیت است و برای هر منطقه از شمال تا جنوب کشور ما تفاوت دارد که خود یک ظرفیت به‌ حساب می‌آید.
این رویدادها می‌توانند در قالب همایش‌های گردشگری، نمایشگاه‌ها و جشنواره‌های مختلف گردشگری ارائه شوند؛ البته باید برای هر منطقه بومی‌سازی شده باشند و استفاده از همه ارکان مانند آداب و رسوم، آواها، لباس‌های سنتی و رنگ‌های هر منطقه برای برگزاری رویدادها، ضروری است.
همه این موارد اگر در کنار صنایع دستی نواحی قرار بگیرد؛ یعنی هنرها در جوار حکایت‌هایی که اقوام مختلف ایرانی با لهجه‌ها و گویش‌های خاص خود بیان می‌کنند، باشند، می‌توانند فرهنگ و هنر مقصد گردشگری هنری را معرفی کنند.
هریک از این موارد می‌تواند به‌صورت تک و یا جمع، در محل نمایشگاه بین‌المللی تهران باشد که باعث معرفی هر منطقه شود؛ در این صورت به‌تدریج مناطق و جامعه محلی مورد نظر که ناشناخته هستند، با کمک این رویدادها خود را معرفی می‌کنند و به مقاصد گردشگری تبدیل می‌شوند. همچنین در پی تحقق این امر، مهاجرت معکوس در روستاها محقق خواهد شد؛ چراکه بسیاری از مهاجرت‌ها به‌دلیل نبود شغل و اقتصاد پویا بوده است.
ما در متون ادبی خود به‌خصوص شاهنامه، یک‌سری داستان داریم که قابلیت دارند با همکاری دوجانبه وزرات میراث فرهنگی و وزارت ارشاد، به‌صورت بیگ پروداکشن با یک اجرای فاخر در کاروان‌سراهای تاریخی، به روی صحنه بروند که این مهم می‌تواند هم به‌لحاظ فرهنگی تأثیرگذار باشد و هم باعث در اختیار گرفتن هنر جهت رونق گردشگری باشد.
همه این موارد جزء آن برنامه‌هایی است که اگر کمی به گردشگری اهمیت داده شود، باید اجرا شوند؛ در این صورت گردشگری ایران در دنیا به‌خوبی معرفی خواهد شد و ایران‌هراسی به‌تدریج کاهش می‌یابد و باعث رونق این حوزه می‌شود، البته به شرط اینکه از همه ابزارها کمک بگیریم.
* در پایان اگر نکته‌ای در این خصوص وجود دارد که بیان نشده، بفرمایید.
سخن آخر آنکه وقتی صحبت از گردشگری می‌شود، همه ما ناخودآگاه به یاد هتل، اقامتگاه و مجتمع‌های بین راهی می‌افتیم، درصورتی که گردشگری به موضوعات دیگر اطلاق می‌شود و با معرفی محقق می‌شود؛ هتل‌ها و سایر آنچه پیش‌تر بیان شد، خدمات گردشگری هستند و نمی‌توانند مقصد گردشگری باشند! اما وقتی یک جاذبه باعث انتخاب مقصد سفر شود، در کنار آن باید تأسیسات و زیرساخت‌های ارائه خدمات نیز ایجاد می‌شوند و در اختیار گردشگر قرار بگیرند.
به‌دلیل اینکه گردشگری موضوعی فرابخشی است، لازم است همه به کمک این حوزه بیایند و از تمام ابزارها برای رونق گردشگری استفاده شود؛ چراکه اگر این اتفاق بیفتد و محور توسعه اقتصادی، گردشگری لحاظ شود، واقعاً نیاز به هیچ درآمد نفتی نیست و گردشگری به‌تنهایی می‌تواند باعث رونق اقتصادی کشور و هر شهر و روستایی بشود.
برخی کارشناسان اقتصادی تا آنجا موضوع گردشگری را بااهمیت جلوه می‌دهند که آن را با واژه توسعه پایدار مترادف می‌دانند. ازاین‌رو بسیاری از کشورها هرساله مبالغ چشم‌گیری از بودجه خود را صرف بسترسازی و توسعه پایدار صنعت گردشگری می‌کنند.
کشور ما و به‌خصوص استان همدان که امروزه با جهانی شدن هگمتانه بیش‌ازپیش شناخته شده، نیازمند معرفی است و قرار گرفتن هنر در کنار این مهم جهت معرفی برای مثال در بستر فیلم، می‌تواند کمک زیادی به این حوزه بکند؛ اما در استان شاهد ساخت فیلم‌های محدودی بوده‌ایم تا بتواند ظرفیت‌های گردشگری زیبای ما را به نمایش بگذارد.
اگرچه قرار بود این موضوع پیگیری شود، اما مشخص نیست چه زمانی زیبایی شهر همدان در قالب فیلم و سریال در قاب تلویزیون و یا سینما چشم‌نوازی خواهد کرد.

شهره کرمی