یکی از دغدغه‌های اصلی کشورهای دنیا در مسیر توسعه و پیشرفت، مقابله با آلودگی هوا است درواقع هرگونه توسعه و پیشرفتی نیازمند توجه خاص به مؤلفه‌های بهداشت و محیط زیست سالم است. به دیگر سخن سطح بالای سلامت و بهداشت در جامعه که از عوامل توسعه پایدار به‌حساب می‌آید، رابطه مستقیمی با کیفیت هوا دارد، محیط زیست سالم و هوای پاک نشان از توسعه‌یافتگی هر کشور و یکی از حقوق شهروندان محسوب می‌شود که دولت‌ها نیز موظف به تحقق آن هستند.
اهمیت این موضوع تا آنجاست که در دوران حاضر محیط زیست سالم بخش اصلی از نسل سوم حقوق بشر به‌حساب می‌آید، به طوری که آلودگی محیط زیست به‌عنوان نوعی نقض حقوق بشر تلقی می‌شود.
متأسفانه امروز آلودگی هوا یکی از عمده‌ترین معضلات محیط زیستی کشورهای جهان ازجمله ایران است به طوری که سکون و پایداری جوی و انباشت آلاینده‌ها، هوای همه کلان‌شهرهای کشور را به مرز خفگی رسانده‌ است.
بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا درباره عوامل مؤثر بر آلودگی هوا و راهکارهای پیش رو با رئیس مؤسسه ملی تغییر اقلیم و محیط زیست دانشگاه تهران و استادیار دانشکده محیط ‌زیست این دانشگاه گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
دکتر مجید شفیع‌پور مطلق با ارائه تعریفی از آلودگی هوا، گفت: وضعیتی است که در آن هرگونه مواد مایع یا گاز ترکیب طبیعی اتمسفر هوای خشک را تغییر دهد.
وی با بیان اینکه وقتی آن ترکیب طبیعی که دارای یک نوع توازن حاکم هست از بین برود وضعیت حاصله را آلودگی هوا می‌گویند، اظهار کرد: آن عنصر یا ماده‌ای که توازن و ترکیب طبیعی مؤثر را بر هم زده به‌عنوان آلایه یا اصطلاحاً آلاینده اطلاق می‌شود.
وی با اشاره به اینکه دلایل این وضعیت را می‌توان در دو دسته تقسیم‌بندی کرد، گفت: نخست دلایل طبیعی که خارج از اراده انسان است، مثلاً زمانی که پدیده‌های جوی و یا پارامترهای اتمسفری و هواشناسی بر یک منطقه حاکم شده و مباحثی همچون پدیده وارونگی دمای پایدار و مستمر را به‌وجود می‌آورند.
این استادیار دانشگاه تهران افزود: این اتفاق باعث می‌شود که اتمسفر توان خودپالایی را از دست داده و گردش هوا درون آن محدود شده و به حداقل ممکن برسد و با اندک انتشار منابع آلاینده با گذران زمان، وضعیت انباشت پیدا کرده و کیفیت هوا را از بین ببرد، طبیعتاً اینگونه رخدادها که دلیل آن عوامل طبیعی است را می‌توان در زمره حوادث غیر مترقبه گنجاند.
شفیع‌پور مطلق با بیان اینکه برای مدیریت این بخش از آلایندگی‌ها، راهکارهای مناسبی وجود دارد که بعضی‌ها از آن‌ها در ارتباط با موقعیت جغرافیایی، توپوگرافی، پستی و بلندی‌های محدوده مد نظر است، مثل وضعیتی که شهر تهران با آن دست و پنجه نرم می‌کند زیرا از سه طرف توسط ارتفاعات طبیعی و کوهستان‌ها احاطه شده پس امکان تهویه و تخلیه آلاینده‌های منتشره از این شهر در صورت بالا رفتن میزان آلایندگی در پی وارنگی دما سلب شده و در پی این اتفاق شاهد تمرکز، تجمع و انباشت آلاینده‌ها هستیم.
وی ادامه داد: اما گروه دیگر از دلایل انسان‌ساخت، به‌واسطه فعالیت‌های جاری و روزمره انسان‌ها در محیط منجر به انتشار انواع آلاینده‌های گازی، مایع و یا جامد می‌شود.
وی مطرح کرد: برای مدیریت این آلاینده‌ها راهکار‌های علمی و به اثبات‌رسیده وجود دارد که بتواند بر این وضعیت آلودگی هوا استوار شده و به بهبود کیفیت هوا بینجامد.
رئیس مؤسسه ملی تغییر اقلیم و محیط زیست دانشگاه تهران اذعان کرد: مشخصاً همانطور که اشاره شد، فعالیت‌های جاری و روزمره ساکنان و شهروندان ازجمله این عوامل مؤثر هستند؛ مثلاً ممکن است در شهرهای مختلف به‌طور معمول منابع متحرک آلایندگی (حمل‌و‌نقل خودروها) به وضعیت تخریب بیش از آستانه قابل قبول (بیش از استاندارد) هم رسیده باشد اما منجر به آلودگی هوا نشود، ولی زمانی که شرایط خاص جوی و طبیعی هم دست به دست فعالیت‌های انسان‌ساخت بدهد، طبیعتاً به این معضل دامن زده و وضعیت تخریبی کیفیت و آلودگی هوا را ایجاد می‌کند.
شفیع‌پور مطلق با تأکید بر اینکه یقیناً برای عوامل انسان‌ساخت راهکار مدیریتی به اثبات‌رسیده وجود دارد؛ بنابراین می‌توان برای آن بر اساس داده‌های اندازه‌گیری‌شده و مشاهدات میدانی و در راستای مدیریت و برطرف کردن وضعیت آلودگی هوا، نوع مداخله انسان را انتخاب کرد افزود: این مطالعات معمولاً برای بیشتر شهرهای کشور انجام شده و مهم‌ترین اصل در آن، تهیه فهرست انتشار است که می‌بایست حداکثر هر پنج سال یک بار مجدد روزآمد شود.
وی ادامه داد: این مطالعات بیانگر آن است که به تفکیک منابع ساکن که عبارت‌اند از کارخانه‌ها، واحدهای تولیدی و صنعتی، اماکن مسکونی و تجاری به چه میزان، از چه نوع آلاینده‌های گازی، مایع و جامد و با چه حجم و جرمی را روزانه منتشر می‌کنند؟
این استادیار دانشگاه تهران افزود: در عین حال در مبحث منابع متحرک نیز بازهم به تفکیک مشخص می‌شود که انواع آلایندگی این بخش همچون خودروهای دوچرخ (موتورسیکلت‌ها) یا خودروهای سبک‌تر شهری مثل خودروهای سواری، وانت‌بارها و قدری سنگین‌تر مثل کامیونت‌ها، کامیون‌ها و نهایتاً اتوبوس‌ها و یا مینی‌بوس‌های درون‌شهری چه سهمی از آلایندگی هوا را بر عهده دارند؟ زیرا بیشتر این عوامل مؤثر، در محفظه‌های احتراق‌شان از سوخت‌های فسیلی مثل نفت، بنزین و گاز استفاده می‌کند.
شفیع‌پور مطلق با بیان اینکه با شناساسی سهم آلاینده‌‌ها، از ذرات معلق یا مونوکسید کربن گرفته تا سایر آلاینده‌ها همچون اکسیدهای گوگرد که در محدوده شهری می‌تواند منجر به آلودگی هوا شود و تعیین آلاینده مسئول، به ترتیب اولویت می‌توان راهکارهای مناسب برای ایفای نقش کمتر یا حذف آن اتخاذ کرد گفت: برای مثال اگر برای همدان که شاید تجربه مواجهه با وضعیت‌های آلودگی هوا به دلایل انسان‌ساخت را خیلی کمتر تجربه کرده یا اصلاً نداشته، برنامه‌ریزی برای مد حمل‌و‌نقلی می‌تواند مؤثر واقع شود زیرا در بسیاری از مواقع نوع وسیله نقلیه و طبیعتاً نوع سوختی که در آن استفاده می‌شود، اصلی‌ترین مؤلفه بر روی آلایندگی هوا است.
وی ادامه داد: برای مثال امروز در راستای کاهش آلودگی در بیشتر شهرها استفاده از حمل‌و‌نقل‌های جمعی و عمومی همچون اتوبوس‌ها، استفاده از خودروهای فاقد آلودگی مثل خودروها و اتوبوس‌های برقی مطرح است، به طوری که برق مورد نیاز آن‌ها از طریق انرژی زمین‌گرمایی تأمین شده و از طریق ایجاد شیارهایی، به وسیله نقلیه و یا از طریق کابل‌هایی به اتوبوس‌ها منتقل می‌شود.
وی با تأکید بر اینکه استفاده از این گزینه‌های سازگار با محیط زیست در شهرها تا حد بسیار زیادی می‌تواند منجر به کاهش آلودگی شود، تشریح کرد: البته در شهرهای با جمیعت بالای دو میلیون نفر، بهره‌گیری از مترو برای حمل‌و‌نقل عمومی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.
این استادیار دانشگاه تهران با بیان اینکه برای تأمین برق مورد نیاز این خودروها توصیه ما بر تولید برق بر پایه انرژی تجدیدپذیر مثل انرژی خورشیدی، بادی، زمین‌گرمایی، برق‌آبی یا هسته‌ای است، تشریح کرد: بنابراین این رویکرد نه‌تنها در سازگاری کامل با محیط زیست بوده و در کاهش و حذف آلاینده‌ها نیز مؤثر است بلکه می‌تواند در راستای اقدام عملی مقابله با انتشار کربن و ازدیاد غلظت دی‌اکسید کربن و دیگر گازهای گلخانه‌ای در اتمسفر نیز نقش ایفا کرده و از رشد پدیده گرمایش جهانی و تغییرات اقلیمی جلوگیری کند.
شفیع‌پور مطلق با ابراز اینکه در امر آلایندگی ساکن نیز می‌توان با انجام مطالعات خاص درخصوص تعداد واحدهای مسکونی، واحدهای تولیدی، کارخانه‌ها و حجم و ظرفیت آن‌ها و واحدهای تولیدی صنفی، متناسب با نوع آلاینده‌هایی که در فرایندهای تولید محصول مورد استفاده قرار می‌گیرد یا آلودگی‌هایی که در پی نحوه ساخت و ساز‌ها و سکونت در محیط منتشر می‌شود، راهکار مدیریتی خاصی را پیش‌بینی کرد، افزود: برای مثال در مبحث آلودگی حاصل از واحدهای مسکونی، بهره‌مندی از سیستم‌های مثلاً حرارت مرکزی یا پراکنده برای تأمین آب گرم و گرمایش می‌تواند راهکار متناسبی باشد و برای واحدهای صنعتی و تولیدی و نیز استفاده از گاز طبیعی به جای سوخت فسیلی بهترین راهکار است که البته در این بخش با توجه به کمبودهایی که در پاره‌ای از اوقات سال با آن مواجهیم باید دوراندیشی لازم و برآوردهای عالمانه از نرخ رشد تقاضا برای این دسته از منابع انرژی تجدیدناپذیر در یک برنامه کوتاه‌، میان و بلندمدت از سوی مسئولان مد نظر قرار گیرد.
وی افزود: پس بهتر است برای شناسایی منابع آلاینده مسئول در بین منابع ساکن و نوع سوختی که در این منابع مورد استفاده قرار می‌گیرد، تفکر و بررسی بیشتری صورت گیرد.
این کارشناس محیط زیست، با بیان اینکه همانطور که پیشتر عنوان شد متأسفانه در شهرها با فرا رسیدن هوای سرد به‌دلیل اینکه اولویت تخصیص منابع گاز طبیعی، برای گرمایش فضاهای مسکونی و تجاری و اداری است، پس تأمین این نوع سوخت برای واحدهای تولیدی، صنعتی، نیروگاهی و پالایشگاهی در اولویت بعدی قرار می‌گیرد گفت: توجه به این نکته ضروری است که متأسفانه در کشور ما بنا به محدودیتی که در خصوص عدم برنامه‌ریزی برای ذخیره گاز طبیعی در زیر زمین وجود دارد، برخی از این واحدها به‌صورت تحمیلی در کمبود گاز طبیعی در فصل زمستان مجبور به استفاده از سوخت‌های با آلودگی بالا همچون مازوت هستند، در حالی که ذخیره گاز در بیشتر کشورها با یک روش درست به اجرا درمی‌آیند.
شفیع‌پور مطلق خاطرنشان کرد: بنابراین به جای تحمیل سوخت مازوت به واحدهای تولیدی و صنعتی با توجه به منابع عظیم گاز ایران، اهمیت احداث و بهره‌برداری از پروژه‌های مهم و راهبردی ذخیره‌سازی گاز در راستای کاهش آلایندگی یک ضرورت انکارناپذیر است.
مع‌الوصف به‌نظر می‌رسد آلودگی هوا بنا به پیچیدگی عوامل در ایجاد و تشدید آن چنانکه از زبان کارشناس گفته شد؛ نیازمند کار مهندسی و کارشناسی بر پایه مطالعه است؛ بنابراین این امر باید از طریق دستگاه‌های متولی در استان‌ها و شهرهای مختلف مورد سنجش قرار گرفته و متناسب با آن از راهکارهای موجود اثبات‌شده بهره برد.

طاهره ترابی مهوش