شاید تورم را بتوان یکی از آشناترین واژه‌ها در اقتصاد ایران دانست، واژه‌ای که مردم هر روز با آن زندگی می‌کنند، به موازات همین آشنایی است که دولتمردان نیز در هر دوره‌ای با وعده‌های ضد تورمی پا پیش گذاشته‌اند اما وقتی بر مسند کار نشسته‌اند کاری از پیش نبرده و حتی در بسیاری از موارد شرایط بغرنج‌تر نیز شده است.
در نگاه عمومی تورم روند فزاینده و غیرمتناسب سطح عمومی قیمت‌ها معنا می‌شود و بانک مرکزی و مرکز آمار نیز به‌عنوان متولیان محاسبه آمار کشور، هر ماهه این نرخ را اعلام می‌کنند اما در کنار تورم، با آن تعریف معمول و فراگیر، نوعی دیگری وجود دارد که چندان به آن پرداخته نمی‌شود و شاخص و معیار مشخصی نیز برای محاسبه‌ آن وجود ندارد. این نوع از تورم با نام «تورم پنهان» شناخته می‌شود.
بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع و آگاهی‌بخشی در این زمینه برآن شدیم تا در خصوص این نوع از تورم، تعریف آن و عوامل مؤثر بر بروز آن با دکتر مرتضی عزتی؛ اقتصاددان و عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
*تورم پنهان چیست و چه تفاوتی با تورم آشکار دارد؟
تورم پنهان به نوعی از تورم اشاره دارد که به‌صورت مستقیم در قیمت‌ها نمایان نمی‌شود، اما غیرمستقیم بر هزینه‌های خانوارها تأثیر می‌گذارد؛ به عبارتی، شامل کاهش کیفیت یا کمیت کالاها بدون افزایش قیمت یا حتی با ثبات قیمت است.
برای مثال، در ایران، این موضوع در بسیاری از محصولات مشاهده می‌شود. فرض کنید وزن یک قرص نان پنج هزار تومانی، از 700 گرم به 600 گرم کاهش می‌یابد، اما قیمت آن همچنان پنج هزار تومان باقی می‌ماند. در این حالت، با همان پولی که قبلاً پنج قرص نان می‌خریدید، حالا فقط چهار قرص نان به‌دست می‌آورید.
همین‌طور، در مواد غذایی مانند رب، وزن قوطی‌ها از یک کیلوگرم به 800 یا حتی 750 گرم کاهش پیدا کرده است.
*چرا تورم پنهان در شاخص‌های رسمی آشکار نمی‌شود؟
علت اصلی عدم ظاهر شدن تورم پنهان در شاخص‌های رسمی، دشواری‌های محاسباتی و اندازه‌گیری است، این موضوع زمانی بروز می‌کند که کیفیت یا کمیت کالاها تغییر کند، اما قیمت آن ثابت بماند.
در ایران، این پدیده به‌دلیل شدت تورم و کاهش قدرت خرید مردم، بیشترین رواج را دارد به طوری که بیشتر تولیدکنندگان و عرضه‌کنندگان برای حفظ بازار خود، به جای افزایش قیمت، به کاهش کیفیت یا کمیت کالاها روی می‌آورند؛ البته در برخی موارد، عواملی مانند نظارت نادرست یا عدم آگاهی مصرف‌کنندگان نیز نقش دارند.
* آیا مثال‌هایی از تورم پنهان در ایران وجود دارد که بتوان با استناد به آن نسبت به آگاهی به‌طور صحیح‌تری اقدام کرد؟
در سال‌های اخیر، بسیاری از محصولات تحت تأثیر تورم پنهان قرار گرفته‌اند؛ مثلاً در کاهش کیفیت مواد غذایی مانند رب، به جای استفاده از گوجه فرنگی اصیل، مواد سفت‌کننده استفاده می‌شود و یا اینکه در مبحث کاهش کمیت، وزن قوطی‌های رب، شکلات، ماست، پنیر و دیگر محصولات به‌طور چشم‌گیری کاهش یافته، همچین در موضوع تغییر در خدمات، در برخی مواقع، هزینه‌های جانبی مانند ارسال یا اضافه شدن مواردی مثل «هزینه ترانزیت» یا «آبونمان» به فاکتور برق، نمونه‌هایی از تورم پنهان هستند.
البته باید به این نکته توجه کرد که اگر هزینه ارسال مستقیماً از مصرف‌کننده گرفته شود، این موضوع تورم پنهان نیست؛ زیرا به‌صورت صریح اعلام می‌شود اما اگر کیفیت کالا کاهش یابد و به جای آن خدماتی مانند ارسال رایگان ارائه شود، این حالت به‌عنوان تورم پنهان در نظر گرفته می‌شود.
*تأثیر تورم پنهان بر قدرت خرید و سبک زندگی خانوارها را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
تورم پنهان مانند تورم آشکار عمل می‌کند، اما گمراه‌کننده‌تر است به طوری که مصرف‌کنندگان ممکن است فکر کنند قیمت‌ها ثابت است اما با کاهش کیفیت یا کمیت، هزینه‌های آن‌ها بالا می‌رود. برای مثال فرض کنید یک خانواده در سال 20 کیلوگرم یا چهار بسته پنیر مصرف می‌کند. اگر وزن هر بسته از 500 گرم به 400 گرم کاهش یابد، این خانواده مجبور به خرید پنج بسته خواهد شد؛ بنابراین، هزینه آن‌ها افزایش پیدا می‌کند.
*خطرات تورم پنهان را چگونه احصا می‌کنید؟
مورد نخست گمراه‌کنندگی است یعنی مصرف‌کنندگان ممکن است فکر کنند، مصرفشان بالا رفته، در حالی که هزینه‌ها افزایش یافته، مورد دیگر کاهش کیفیت است؛ بدان معنا که در برخی موارد، کاهش کیفیت می‌تواند بر سلامت مصرف‌کنندگان تأثیر منفی داشته باشد، مثلاً استفاده از مواد سخت‌کننده در رُب گوجه یا افزایش مقدار شکر در محصولات غذایی همچون خامه قنادی می‌تواند بر سلامت افراد دیابتی تأثیر بگذارد.
درواقع تورم پنهان یکی از مهم‌ترین چالش‌های اقتصادی است که به‌طور غیرمستقیم بر قدرت خرید و سبک زندگی خانوارها تأثیر می‌گذارد؛ بنابراین برای مقابله با این پدیده، نیاز به نظارت بیشتر، آگاهی مصرف‌کنندگان و اصلاح شاخص‌های رسمی تورم داریم.
* دلایل استفاده از تورم پنهان توسط کسب‌وکارها چیست؟
یکی از دلایل اصلی استفاده از تورم پنهان، نیاز به حفظ رقابت‌پذیری در بازار است. تولیدکنندگان ممکن است قیمت محصولات خود را افزایش ندهند، زیرا مصرف‌کنندگان به‌صورت اولیه به قیمت توجه و در مرحله بعد کیفیت را بررسی می‌کنند؛ بنابراین، کاهش کیفیت یا کمیت به‌عنوان یک راه‌حل جایگزین برای افزایش سود استفاده می‌شود.
مسئله بعدی کاهش قدرت خرید مصرف‌کنندگان است، بدان معنا که وقتی قدرت خرید مردم کاهش پیدا می‌کند، تولیدکنندگان مجبور می‌شوند محصولاتی با کیفیت پایین‌تر یا کمیت کمتر عرضه کنند تا بازار را حفظ کنند، نکته حائز اهمیت اینکه این موضوع به‌خصوص در شرایطی که تورم بالا است، بیشتر مشاهده می‌شود.
علاوه بر این اگر هزینه‌های تولید به‌طور غیر منطقی افزایش یابد و تولیدکننده قادر به انتقال آن به قیمت نهایی نباشد (به دلایلی مانند محدودیت‌های قانونی یا فشار رقابتی)، ممکن است به کاهش کیفیت یا کمیت روی آورد تا هزینه‌های خود را تعادل دهد؛ البته در مواردی نیز دولت ممکن است افزایش قیمت را ممنوع کند، حتی اگر هزینه‌های تولید بالا رفته باشد؛ در این شرایط، تولیدکنندگان به‌دنبال راه‌های دیگری مانند کاهش کیفیت یا کمیت می‌روند تا سود خود را حفظ کنند، درنهایت اینکه برخی تولیدکنندگان به‌دلیل دستیابی به سود غیرمنطقی، به‌صورت عمدی کیفیت محصولات خود را کاهش می‌دهند بدون اینکه قیمت را افزایش دهند که این عمل به‌عنوان نوعی تقلب اقتصادی شناخته می‌شود.
*پیامد بلندمدت تورم پنهان برای تولیدکنندگان چیست؟
نخستین مسئله کاهش اعتماد مصرف‌کنندگان است، بدان معنا که اگر مصرف‌کنندگان متوجه شوند که کیفیت یا کمیت محصولات کاهش یافته، اعتماد آن‌ها به ویژند یا شرکت می‌تواند تحت تأثیر قرار گیرد. این موضوع در بلندمدت می‌تواند کاهش فروش و از دست دادن بازار را در پی داشته باشد.
موضوع بعدی زیان اقتصادی است؛ یعنی استفاده مداوم از تورم پنهان می‌تواند به تخریب سلامت فعالیت‌های اقتصادی منجر شود، بدان مفهوم که تولیدکنندگانی که به تقلب و کاهش کیفیت عادت کرده‌اند، ممکن است در مقابل شرکت‌های رقیب که به کیفیت و اعتبار تأکید دارند، ضعیف ظاهر شوند.
از همه مهم‌تر صحبت تأثیر بر سلامت افراد در میان است، به‌ویژه در مبحث تورم پنهان مواد غذایی چراکه کاهش کیفیت محصولات می‌تواند به سلامت مصرف‌کنندگان آسیب برساند. مثلاً استفاده از مواد مضر یا کاهش مقدار مواد مفید در غذاها ممکن است مشکلات بهداشتی در پی داشته باشد، این امر نه‌تنها سلامت افراد را تحت تأثیر قرار می‌دهد بلکه هزینه درمانی بیشتری نیز بر خانواده تحمیل خواهد کرد.
*نقش نظارت در کنترل تورم پنهان را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
دولت و مقامات مرتبط می‌توانند از طریق نظارت مؤثر، این پدیده را کنترل کنند مثلاً در موضوع نظارت بر کمیت یقیناً بررسی دقیق وزن و اندازه محصولات می‌تواند به کاهش کمیت کمک کند. بررسی‌هایی که ستاد تنظیم بازار در ایران انجام می‌دهد، می‌تواند از تقلب‌هایی مانند کاهش وزن نان یا رب جلوگیری کند، در مبحث نظارت بر کیفیت به‌ویژه در بخش‌هایی مانند مواد غذایی و خدمات بهداشتی که نیاز به تخصص بیشتری دارد نیز اتحادیه‌ها و سازمان‌های بهداشتی می‌توانند نقش مهمی ایفا کنند. از همه مهم‌تر آگاهی مصرف‌کنندگان است چراکه افزایش آگاهی مصرف‌کنندگان به‌عنوان یکی از بهترین راهکارها عمل می‌کند.
اگر مصرف‌کنندگان به اطلاعات دقیقی درباره کیفیت و کمیت محصولات دسترسی داشته باشند، می‌توانند تصمیمات بهتری در خرید گرفته و به تقلب‌های تولیدکنندگان واکنش نشان دهند.
*پیامد تورم پنهان بر شرایط فعلی بر اقتصاد کشور چیست؟
نخستین پیامد فشار بر مصرف‌کنندگان است زیرا تورم پنهان منجر به افزایش هزینه‌های مصرف‌کنندگان می‌شود بدون اینکه آن‌ها به آن متوجه کنند. این موضوع به کاهش قدرت خرید و افزایش هزینه‌های بهداشتی و درمانی منجر می‌شود.
موضوع بعدی تخریب فضای بازار است، عدم اعتماد مصرف‌کنندگان به محصولات و خدمات می‌تواند به تخریب فضای بازار منجر شود. تولیدکنندگان نیز ممکن است به تقلب و کاهش کیفیت عادت کنند، این وضعیت در بلندمدت به تضعیف سیستم اقتصادی کشور خواهد انجامید و درنهایت برای سلامت اجتماعی مضر خواهد بود، چراکه استفاده از مواد مضر یا کاهش کیفیت محصولات می‌تواند مشکلات سلامتی برای جامعه ایجاد کند که درنهایت هزینه‌های اجتماعی و اقتصادی بالایی به همراه خواهد داشت.

طاهره ترابی مهوش