زاهدان - امروزه صنعت گردشگری در بسیاری از کشورهای دنیا موتور محرکی برای پویایی و رشد همه جانبه است که «گردشگری موسیقی» نیز از جمله مهمترین بخش های آن است

گروه استان‌ها- مریم گمشاد: امروزه صنعت گردشگری در بسیاری از کشورهای دنیا موتور محرکی برای پویایی و رشد همه جانبه در تمام سطوح اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی است به طوری که  گردشگری یکی از پربازده ترین فعالیت های اقتصادی است و به باور کارشناسان نخستین دلیل توسعه صنعت گردشگری  رونق اقتصادی آن است از سویی نباید نقش  ابعاد فرهنگی و اجتماعی این رویداد را نیز نادیده گرفت.

از سویی دیگر فرهنگ منبع مهم و حیاتی برای توسعه گردشگری است و نیز عاملی  در تسهیل روابط و افزایش  سطح احترام بین گردشگر و جامعه میزبان است  به طوری که گردشگری نقش مهمی در ارتقای فرهنگی هر جامعه ای دارد و «گردشگری موسیقی» یکی از انواع گردشگری است که در حوزه گردشگری فرهنگ جای دارد به طوری که  این نوع از گردشگری نقش بسزایی در حفظ و پویایی موسیقی  محلی  سیستان بلوچستان  دارد، از سویی باتوجه به قدمت و اصالت کهن این خطه از کشور، موسیقی های متنوع، بکر و دست نخورده، پرورش هنرمندان یگانه و بی نظیر بخشی از قابلیت های موسیقی آن است به طوری که پیوند گردشگری و موسیقی می تواند نقش مهمی در احیاء و سرزندگی موسیقی سیستان و بلوچستان ایفا کند و نیز عاملی برای توسعه فرهنگی و  افزایش درآمد زایی برای این منطقه کم برخوردار باشد.

طراحی و تداوم جشنواره های موسیقی، کنسرت های محلی در سطح ملی و بین المللی و ارائه و گنجاندن برخی فعالیت های قابل استفاده در بسته‌های گردشگری موسیقی به گردشگران نقش مهمی در پویایی، احیاء و سرزندگی موسیقی سیستان و بلوچستان دارد.

یوند ناگسستنی موسیقی و گردشگری

 

بیانیه مانیل که در سال ۱۹۸۰ در اجلاس مجمع عمومی سازمان جهانی گردشگری مطرح شد، ضمن برشمردن آثار مثبت فرهنگی و اجتماعی ناشی از گردشگری داخلی و بین المللی، از دولت ها خواست که در حفظ منابع فرهنگی کوشا باشند به نحوی که استفاده مستمر باعث از بین رفتن آنها نشود و از آنجایی که به نظر کارشناسان فرهنگ و موسیقی در هم تنیده اند، قطعا موسیقی یکی از عوامل و عناصر فرهنگ ساز و فرهنگی به شمار می آید.

محسن کلانتری، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران در یکی از مقالات خود می نویسد:‌ افزایش گردشگری فرهنگی، گردشگری های متنوعی را در زیر مجموعه خود توسعه داد و گردشگری موسیقی یکی از مهم ترین دستاوردهای گردشگری فرهنگی بوده است. گردشگری موسیقی سفری است که هدف از آن شرکت در فستیوال موسیقی یا یک کنسرت موسیقی یا شرکت در هر نوع برنامه موسیقیایی باشد. تفاوتی نمی کند مقصد گردشگران یک شهر بزرگ یا یک روستای کوچک باشد‏‏‏، نغمه ها و آواها گردشگران را با خود به هر سو می برند.

کارشناسان قابلیت هایی که در احیاء یک موسیقی با نقش گردشگری موثر تلقی می کنند، شامل موارد زیر می دانند:  دیدار گردشگران با خوانندگان  و آهنگ سازان خاص و گروه های موسیقی، شرکت در کنسرت ها، بازدید از مکان های ساخت ساز، دیدار از زادگاه، محل زندگی و مقبره موسیقی دانان، بازدید از موزه های موسیقی‏ و خانه موسیقی دانان قدیمی‏‏‏، آشنایی با موسیقی محلی و کسب مهارت های جدید در نواختن موسیقی بومی یا مشارکت در حرکات موزون گروهی و نیز ایجاد جشواره های دائمی و فصلی موسیقی در سطوح ملی و بین المللی.

موسیقی و گردشگری در کنار هم می توانند نقش مهمی در افزایش نشاط و شادی و همچنین توسعه اقتصادی منطقه داشته باشنداز این رو به کارگیری این قابلیت ها در بسته های گردشگری موسیقی سیستان و بلوچستان نقش مهمی در احیاء موسیقی این منطقه دارد به طوری که موسیقی و گردشگری در کنار هم می توانند نقش مهمی در افزایش نشاط و شادی و همچنین توسعه اقتصادی منطقه داشته باشند.

موسیقی بومی سیستان و بلوچستان از فرهنگ و هویت کهن مردم نشات گرفته و در تمام شئونات زندگی مردمان این منطقه رد پایی از موسیقی وجود دارد قطعا موسیقی و گردشگری از پیوند ناگسستنی برخوردار بوده و احیاء و شناسایی موسیقی این خطه در قالب گسترش جشنواره های ملی و بین المللی، ارائه  بسته های گردشگری موسیقی به گردشگران به منظورآشنایی با موسیقی این منطقه و نوازندگان صاحب نام موسیقی این خطه از کشور نقش حائز اهمیتی در توسعه گردشگری فرهنگی دارد. 

موسیقی بلوچ همچون فرهنگ بلوچ غنی و پر بار است

سوگل خجسته، پژوهشگر موسیقی، و فارغ التحصیل نوازندگی موسیقی ایرانی (نی) از دانشگاه هنر تهران و نوازنده نی کشورمان درباره ویژگی های موسیقی سیستان و بلوچستان  می گوید: نواحی دور افتاده به لحاظ جغرافیایی مثل سیستان و بلوچستان که از مناطق  مرکزی ایران فاصله دارند دارای موسیقی بکر تر و خالص تری هستند زیرا سفر به این مناطق به دلیل مسافت زیاد آسان نیست در نتیجه نواحی که کمتر توریست یا مهاجر دارد فرهنگ آن بکر تر باقی می ماند.

وی خاطر نشان می کند: از آنجا که موسیقی از فرهنگ جدا نیست، موسیقی این منطقه مانند فرهنگ آن بکر مانده است و خوشبختانه این بکر بودن به نفع این موسیقی و فرهنگ شده زیرا در بسیاری از مواقع یک موسیقی یا یک فرهنگ که شهرت زیادی در بین عوام دارد گاهی دستخوش تغییراتی می شود که چندان دلچسب نیست. به بیان دیگر هر کسی با دانش ناکافی در مورد یک موسیقی یا یک فرهنگ بیانیه ای می دهد و یا اثر هنری خلق می کند و بر عنوان موسیقی آن منطقه تاثیر می گذارد.

وی ادامه می دهد: در اینجا چون آگاهی  و معرفتی در خور آن موسیقی وجود ندارد به اصالت موسیقی آن منطقه لطمه وارد می شود و انتشار این گونه آثار و استمرار آنها در بازار فرهنگی لطمه سنگینی به شناخت مردم از یک فرهنگ وارد می کنند.

وی اظهار می کند: موسیقی بلوچ مهجور نمانده بهتر است بگوییم بکر مانده و خواص آن را بیشتر می شناسند تا عوام.

وی می افزاید: موسیقی هر قوم هویت آن قوم است به طوری که وقتی موسیقی را از فرهنگی حذف کنید  یعنی هویت آنها را گرفته اید. موسیقی از فرهنگ و هویت انسان ها جدا نیست بلکه همچون تارو پود در هم تنیده است و جدایی ناپذیر. موسیقی بلوچ همچون فرهنگ بلوچ غنی و پر بار است سخاوتمندی و دست و دلبازی در فرهنگ و موسیقی آنها وجود دارد، سخاوتی که در تحریر ها و چهچه های آواز خوانان بلوچ موج می زند و تحریرها با فراوانی و بدون ترس از تمام شدن تقدیم به شنوندگان این موسیقی می شود. 

سیال بودن بداهه گونه بودن و بافت موزاییکی خصوصیات بارز موسیقی بلوچ است

این پژوهشگر و نوازنده کشورمان ادامه می دهد: اگر  ملودی را یکی از ارکان اصلی تشکیل دهنده هر نوع موسیقی است مورد بررسی قرار دهیم به این نتیجه می رسیم که ملودی در موسیقی بلوچستان قابلیت تغییر پذیری دارد یعنی در فضای بداهه گونه و سیال همراه با تغییرات موزاییکی و جزئی در حرکت است به بیان دیگر موسیقی بلوچ توسط نوازندگان و خوانندگان این موسیقی که آشنایی کامل به چارچوب ملودی و ریتم این موسیقی دارند با یک طرح مشخص اجرا می شود اما در اجرا از ارکان تکرار همراه با تغییرات موزائیکی، سیال و بداهه گونه استفاده می شود.

 وی می افزاید: سیال بودن بداهه گونه بودن و بافت موزاییکی و تکرار جملات از خصوصیات بارز این نوع از موسیقی است.

انواع  ملودی ها در موسیقی بلوچ

وی با بیان اینکه ملودی ها در موسیقی بلوچی به چند دسته تقسیم می شوند، خاطر نشان می کند: این ملودی ها عبارتند از لیکو و زهیروک (موسیقی فراق).

وی ادامه می دهد: «موتک» نوعی مریثه یا مویه است. این آواز به صورت گروهی توسط زنان بدون ساز اجرا می شود و ابیات و ترجیح بند هایش بین خوانندگان و گروه تعویض می شوند.

خجسته با بیان اینکه «کردی» نوع دیگری از موسیقی منطقه بلوچستان است، خاطر نشان کرد: این نوع از موسیقی بیشتر در ایرانشهر و بمپور رواج دارد این موسیقی در آغاز شکل گیری اش توسط زنان بلوچ موقع آرد کردن گندم با دستازهای سنگی قدیمی خوانده می شد.

وی اظهار می کند:  لیکو، زهیروک و کردی هر سه دارای متر آزاد هستند و هر سه برای فراق عزیزان خوانده می شود.

وی  می افزاید: اشعار تاریخی(جنید خان، دادشاه بلوچ)، اشعار عشقی (عزت و میرک، شیخ مرید و هانی)، اشعار اجتماعی (میر سپند خان، مرادخان)، اشعار حماسی مثل اشعار چاکر، گوهرام، میر قنبر، موسیقی صاحبان (موسیقی دراویش) نیز از انواع دیگر ملودهای بلوچی است.

موسیقی حماسی

وی خاطر نشان می کند: در این نوع از موسیقی اشعار حماسی، عشقی، اجتماعی و پند و اندرز اجرا می شوند، مجری این موسیقی شاعر و پهلوان نام دارد که اشعار را با ساز و آواز اجرا می کند واژه «پهلوان» به معنای خواننده یا ارائه دهنده شجاعت ها و دلاوری ها است در واقع این پهلوانان همان راویان و نقالان هستند که روایت های حماسی، تاریخی، عشقی و ... را نقل و روایت می کنند.

این پژوهشگر موسیقی بیان می کند: آنها این روایت ها را سینه به سینه فرا گرفته اند و به همین شکل حفظ می کنند آنها حتی قادرند مسیر رویدادهای تاریخی را عوض کنند، از استادان مسلم این نوع از موسیقی استاد «کمال خان هوت» بود که زمانی که دار فانی را وداع گفت استاد شجریان گفتند ما بزرگترین خواننده ایران را از دست دادیم.

وی می افزاید: در این موسیقی استایل خواننده هنگام اجرا به صورت خاصی است بدین گونه که در ابتدای روایت روی دو زانو می نشینند و با ساز «تنبورگ» می نوازند و آواز می خوانند و گاهی  یکی از دست هایش را پشت گوش می گذارد و آواز می خواند رفته رفته با رسیدن به نقطه اوج داستان به صورت نیم خیز با سینه ای فراخ می خواند تا تاثیر بیشتری روی مخاطبان بگذارد، اجرای موسیقی حماسی نیازمند مهارت فراوان است و یکی از دشوارترین سبک های موسیقی بلوچستان است.

موسیقی عرفانی 

وی با بیان اینکه موسیقی عرفانی از دو بخش تشکیل شده ادامه می دهد: یک بخش موسیقی «گواتی» است که ذکر های، خدا، رسول و غوث اعظم در آن اجرا می شود و بخش دیگر موسیقی دراویش صاحبان سراوان است که از اشعار شمس تبریزی، حافظ، جامی، سعدی و غیره استفاده می کنند.

وی  می افزاید: در محافل دراویش که گاهی تمام شب به درازا می کشد، موسیقی عمده ترین وظیفه را دارا است و به صورت آوازی  اجرا می شود و تنها ساز همراهی کننده رباب است به طوری که نواختن سایر سازها را در این محافل جایز نمی دانند.

انواع سازهای بلوچی

این پژوهشگر موسیقی و نوازنده کشورمان سازهای بلوچی را شامل موارد زیر معرفی کرد:

ممبرانوفون: ( پوست صدا) دهلک (کوبه ای)

کوردوفون: (زه صدا) تنبورک، رباب، بنجو (مضرابی)، قیچک( آرشه ای و کششی)

آئروفون: (هواصدا) دونلی، نل، سورنا

ایدئوفون: ( خود صدا) طشت و کوزه

کلاویه ای و بادی: هارمونیم یا هارمونی یا باجه

کنجری: همان دایره زنگی است ( کوبه ای)

نقش بارز موسیقی بلوچستان در رونق گردشگری 

 این پژوهشگر و نوازنده کشورمان خاطر نشان می کند: برگزاری جشنواره ها اصولا اتفاق خوشایندی است زیرا در شناساندن فرهنگ موسیقیایی یک قوم تاثیر بسزایی دارد جشنواره ها می توانند عامل توسعه گردشگری هم باشند، اما مورد مهم در خصوص جشنواره ها برخورداری آنها از کیفیت در سطح بین المللی است بدین معنا که انتخاب داوران و شرکت کنندگان و عنوان جشنواره کاملا حرفه ای و بدون هیچ گونه مافیایی صورت گیرد و از استاندارد های جهانی برخوردار باشد البته رسیدن به این استاندارد زمان می برد اما کاملا قابل اجرا است با ممارست و همدلی هنردوستان و هنرمندان .

وضعیت بد معیشتی موزیسین های سیستان و بلوچستان

یکی از نوازندگان  موسیقی بلوچی اظهار داشت: هنرمندان این منطقه  برای تامین امرار معاش خود به اجبار منحصرا در مراسم های عروسی اجرا  می  کنند به طوری که این هنرمندان از بیماری های زیادی به واسطه نوازندگی رنج می برند و هیچ بیمه ای  هم به  آنها تعلق نمی گیرد.

وی خاطر نشان کرد:‌ بسیاری از اساتید مشهور این منطقه پابه سن گذاشته و تعداد شاگردان شان بسیار اندک است و طبیعتا وقتی هنرمندان در فقر مطلق به سر می برند میزان علاقه مندی به یادگیری موسیقی نیز کاهش پیدا کرده است.

وی افزود: درباره آموزش و ترویج  موسیقی این منطقه سازمان های وابسته  حمایت همه جانبه از هنرمندان نمی کنند.  

وی بابیان اینکه در بسیاری از کشورهای اروپایی موسیقی بلوچی شناخته شده تر است، خاطر نشان کرد:  نوازندگان این منطقه در بسیاری از جشنواره های بین المللی شرکت کرده و بسیاری از این موسیقی دان ها دکترای افتخاری از کشورهای اروپایی دارند به طور مثال «شیر محمد اسپنداز» نوازنده «دونلی» که دارای دکترای افتخاری از کشور فرانسه است در حال حاضر در وضعیت بد معیشتی به سر می برد و انگشتانش دیگر قدرت نواختن ندارد.

استاد «اسپندار»، نوازنده «دونلی» پیشنهاد حمایت «ژاک شیراک»، رئیس جمهور وقت فرانسه را رد کردوی اظهار می کند: استاد «اسپندار»، نوازنده «دونلی» پیشنهاد «ژاک شیراک»، رئیس جمهور وقت فرانسه را مبنی بر اینکه اگر در اروپا این هنر را ترویج دهد از وی به صورت عالی تقدیر و حمایت  می شود را رد کرده و در پاسخ به «شیراک» گفته یک وجب خاک بلوچستان را با فرانسه عوض نخواهد کرد. 

 در مجموع آن چیزی که واضح است این است که موسیقی سیستان و بلوچستان که بخشی از هویت فرهنگی این منطقه است از پتانسل های منحصر به فردی برخوردار است که امروزه متاسفانه به دلیل بی توجهی به آموزش این هنر در معرض فراموشی است زیرا بسیاری از اساتید برجسته این هنر در دوران سالخوردگی به سر می برند و بی توجهی به ترویج این هنر خطر بزرگی برای موسیقی بومی این منطقه است و به طور قطع توجه به موسیقی این منطقه که تداعی فرهنگ غنی این خطه است موجب تقویت هویت فرهنگی و سبب افزایش اعتماد به نفس و روحیه محلی برای مردمان این خطه از کشور می شود.

علاوه بر این گسترش جشنواره های موسیقی، ارائه بسته های گردشگری موسیقی با محوریت جذابیت های موسیقیای و حمایت از هنرمندان این عرصه قطعا در احیای موسیقی این خطه از کشور کمک بسزایی می کند و در رونق اقتصادی این منطقه کم برخوردار نیز نقش موثری خواهد داشت که متاسفانه مسئولان امر از جمله مسئولان اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سیستان و بلوچستان هیچ برنامه ای در این خصوص ندارند و حتی پاسخگوی عملکرد خود نیز نیستند.

 

منبع : مهر