سپهرغرب، گروه سلامت- طیبه اسدبیگی: فرزندآوری در دهه‌های اخیر، دیگر آن مفهوم ساده و بدیهی گذشته را ندارد. در دنیای پرسرعت امروز، جایی که هر تصمیمی نیازمند برنامه‌ریزی دقیق مالی، شغلی و اجتماعی است، زوج‌های جوان بیش از هر زمان دیگری، «زمان مناسب» برای ورود به مسیر پدر و مادر شدن را به تعویق می‌اندازند. این تأخیر، چه ناشی از فشارهای اقتصادی باشد و چه ناشی از اولویت‌های تحصیلی و حرفه‌ای، ناخودآگاه ما را به سمت چالش‌های جدیدی سوق می‌دهد؛ چالش‌هایی که سلامت جسمی و روانی مادر و همچنین ساختار خانواده در آینده را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
یکی از بزرگ‌ترین دغدغه‌هایی که امروز ذهن بسیاری از خانواده‌ها و متخصصان را به خود مشغول کرده، ورود به سنین بالاتر برای بارداری است. اگرچه پیشرفت‌های پزشکی امکان مادر شدن را در سنین بالاتر فراهم کرده، اما نباید غافل شد که بدن خانم‌ها با گذر زمان تغییراتی را تجربه می‌کند که خطرهایی مانند سقط‌های مکرر یا ناهنجاری‌های احتمالی را افزایش می‌دهد.
از همین رو، با دکتر شیرین نیرومنش، جراح و متخصص زنان، فلوشیپ پریناتولوژی (حاملگی‌های پرخطر و IVF) و استاد بازنشسته دانشگاه علوم پزشکی تهران، درباره فواید بارداری برای خانم‌ها و همچنین به‌تعویق انداختن آن گفت‌وگو کردیم.
هدف ما در این گزارش، نه ترساندن زوجین، بلکه ارائه یک نقشه راه واقع‌بینانه بر اساس توصیه‌های علمی است؛ نقشه‌ای که اهمیت رعایت فواصل سنی بهینه بین فرزندان را برجسته می‌کند و نشان می‌دهد چگونه سبک زندگی سالم و اقدام به موقع می‌تواند سلامت بانوان را تضمین کند.
آنچه در ادامه می‌آید، نتیجه مصاحبه با وی است که در ادامه می‌خوانید؛
رازهای باروری و سلامت زنان
**به‌عنوان نخستین پرسش، بسیاری از زنان در این روزها به‌دلیل مسائل شغلی یا شخصی، بارداری را به تعویق می‌اندازند. لطفاً بفرمایید میانگین سنی مناسب برای باروری چه سنی است و معایب به تأخیر انداختن آن برای خانم‌ها چه می‌تواند باشد؟
این سوال بسیار مهمی است. در واقعیت، طبیعت زن به گونه‌ای طراحی شده که تعداد تخمک‌هایی که قرار است در آینده تخمک‌گذاری شده و ظرفیت باروری را داشته باشند، از زمان جنینی یک عدد ثابت است و از همان دوران کاهش تدریجی را آغاز می‌کند، هرچند در کودکی این تعداد بسیار زیاد است. پس از رسیدن دختر به سن بلوغ و حدود دو سال پس از شروع قاعدگی، ماهانه یک یا دو تخمک آزاد می‌شود. اما نکته اینجاست که تعداد زیادی از این تخمک‌ها در مراحل مختلف رشد متوقف شده و از بین می‌روند. بنابراین، ماه به ماه این ذخیره تخمک‌ها کاهش پیدا می‌کند.
*20 تا 35 سالگی سن طلایی باروری
به همین دلیل، بهترین سن برای بارداری از حدود 20 سالگی شروع می‌شود و سن 25 را می‌توان «بهترین سن» برای بارداری دانست و این روند تا قبل از 35 سالگی به‌طور کلی بهترین زمان برای باروری است؛ زیرا هم تعداد تخمک‌ها مناسب است و هم شرایط سنی زنان ایده‌آل است. فاصله سنی مناسب بین فرزند اول و دوم نیز حدود سه تا چهار سال توصیه می‌شود.
اما پس از 35 سالگی، تعداد تخمک‌ها به‌طور قابل ملاحظه‌ای کاهش می‌یابد و بعضی از خانم‌ها در حدود سن 38 تا 40 سالگی دیگر تخمک خیلی خوبی برای باروری ندارند. نکته جالب اینکه دیده شده خانم‌هایی که تعداد بیشتری زایمان می‌کنند، قدرت باروری‌شان برای مدت طولانی‌تری حفظ می‌شود، در حالی که کسانی که ازدواج نمی‌کنند یا پیشگیری طولانی‌مدت دارند، ذخیره تخمک‌های خوب خود را زودتر از دست می‌دهند.
** شما به این دوره طبیعی حیات اشاره کردید. مزایای طی کردن دوره بارداری و زایمان برای سلامت خود خانم‌ها چه می‌تواند باشد؟
بارداری و زایمان یک مرحله طبیعی است که در زندگی هر زنی طراحی شده؛ خالقی که ما را آفریده، این مسیر را برای انسان در سن مناسب برای ازدواج و فرزندآوری پیش‌بینی کرده است. البته هر چیزی یک حداقل و حداکثری دارد و در این دوره، داشتن حدود دو تا حداکثر سه فرزند برای بیشتر خانواده‌ها توصیه می‌شود، اگرچه بیشتر از آن هم اشکالی ندارد، اما تک‌فرزندی هم برای خانواده و هم برای کودک می‌تواند یک معضل باشد.
*بارداری؛ محافظی در برابر بیماری‌ها
در دوره حاملگی، تغییرات هورمونی در بدن زن اتفاق می‌افتد و قاعدگی برای مدتی قطع می‌شود. تجربه پرورش جنین در بطن مادر، به سلامت روح و روان کمک می‌کند و یک مرحله حیاتی از رشد فردی است. تجربه فرزندآوری و محبتی که مادر به فرزندش می‌کند و مراحلی که در رشد او طی می‌کند، باعث می‌شود زنان به maturity یا همان بلوغ بهتری برسند. در کنار این‌ها، ثابت شده که حاملگی و زایمان اثر محافظتی در مقابل برخی سرطان‌ها دارد.
برای مثال، در خانم‌هایی که سابقه حاملگی داشته‌اند، شیردهی کرده‌اند و حدود یک تا دو سال تخمک‌گذاری و پریود نداشته‌اند، سرطان تخمدان کمتر دیده می‌شود. همین‌طور در مورد سرطان سینه نیز همین طور است. در آمارها مشاهده شده که در خانم‌هایی که بلوغ زودتر، یائسگی دیرتر و سابقه حاملگی و شیردهی نداشته‌اند، ریسک این سرطان‌ها کمی بالاتر است.
** خانم دکتر، اشاره کردید به دوران شیردهی. فرایند شیردهی چه مزایایی می‌تواند برای بانوان داشته باشد؟
مزایای شیردهی را باید در دو بخش نوزاد و مادر بررسی کنیم. برای نوزاد و شیرخوار، شیر مادر فقط یک غذا نیست؛ واکسن، ایمنی، آرامش و تضمین‌کننده سلامت آینده اوست. نوزادانی که از شیر مادر تغذیه می‌شوند، ارتباط عاطفی بهتری با مادر برقرار می‌کنند، سلامت روحی و روانی بهتری دارند، کمتر بیمار می‌شوند؛ در تابستان کمتر دچار گرمازدگی و در زمستان کمتر سرما می‌خورند. تمام ایمنی‌هایی که مادر قبلاً کسب کرده، از طریق شیر به کودک منتقل می‌شود و حتی این افراد در آینده زندگی‌شان کمتر به بیماری‌های قلبی، فشار خون و دیابت مبتلا می‌شوند.
*شیردهی، یک موهبت طبیعی دوطرفه
برای مادر نیز همین‌طور است؛ شیر دادن یک روند طبیعی از زندگی است و توصیه می‌شود که مادران دو سال شیردهی را تجربه و برای آن تلاش کنند، چراکه این موهبت به‌طور ودیعه در بدن هر مادری قرار داده شده اما گاهی به‌دلیل اینکه برخی نوزادان وقتی چند بار از شیشه و شیرخشک تغذیه می‌کنند، ممکن است سینه مادر را پس زده و مادر موفق به ادامه شیردهی نشود، این در حالی است که تغذیه نوزاد از شیر مادر می‌تواند ارتباط عاطفی مادر و کودک را تقویت کند.
*دوران شیردهی؛ ضامن سلامت مادر و کودک
علاوه بر فواید روانی و عاطفی، مزایای جسمی چشمگیری نیز وجود دارد. با شیردهی، مادر کمتر دچار چربی خون بالا و قند خونش تنظیم می‌شود و به همان نسبت، افزایش وزن آنچنانی پیدا نمی‌کند. مهم‌تر از همه، نرخ سرطان سینه در خانم‌هایی که به نوزاد خود شیر می‌دهند، کاهش می‌یابد.
***خانم دکتر، در فضای مجازی و سایت‌ها این بحث مطرح است که بارداری می‌تواند خطر ابتلا به بیماری ام‌اس (MS) را کاهش دهد، این موضوع واقعیت دارد؟
در مورد اینکه بارداری به‌طور مستقیم خطر ابتلا به ام‌اس را کاهش دهد، من به‌عنوان متخصص زنان نمی‌توانم اظهار نظر قطعی کنم و بهتر است در این زمینه با پزشکان مغز و اعصاب مشورت شود. اما آنچه در مراجعات ما دیده می‌شود این است که بسیاری از خانم‌های مبتلا به ام‌اس، پس از اینکه بیماری‌شان وارد مرحله سکون شد و دوره حاد را پشت سر گذاشتند، اجازه بارداری پیدا می‌کنند.
خوشبختانه ما خانم‌های مبتلا به ام‌اس داشته‌ایم که دو یا سه بارداری موفق داشته‌اند و فرزند سالم به دنیا آورده‌اند. شرط اصلی این است که در تمام طول بارداری، هم تحت مراقبت دقیق پزشک زنان باشند و هم مشاوره‌های پزشک مغز و اعصاب خود را دنبال کنند.
*تنظیم هورمونی و کاهش خطر سرطان با بارداری
** شما پیش‌تر اشاره کردید که بارداری اثر محافظتی بر سرطان تخمدان و سینه دارد. لطفاً در این خصوص توضیح دهید که بارداری چقدر می‌تواند در تنظیم قاعدگی‌ها و هورمون‌ها مؤثر باشد؟
بارداری یک دوره کامل تغییر و توقف در سیکل طبیعی است. در حالت عادی، هر ماه یک یا دو تخمک رشد می‌کند و اگر حاملگی اتفاق نیفتد، تخمک از بین رفته و قاعدگی اتفاق می‌افتد اما در صورت بارداری، روند رشد تخمک و تخمک‌گذاری به‌طور کامل در تمام مدت بارداری قطع می‌شود. در عوض، هورمون‌های حاملگی شروع به رشد می‌کنند که این خود تحت تأثیر رشد جنین، جفت و تغییرات بدن مادر است.
بسیاری از خانم‌ها در دوره شیردهی نیز ممکن است قطع قاعدگی را تجربه کنند. خانم‌هایی که در 6 ماه اول تنها فرزندشان شیر مادر می‌خورد، ممکن است پریودشان 40 روز پس از زایمان شروع شود، اما برخی دیگر بسته به ژنتیک و میزان شیردهی، ممکن است تا 6 ماه، یک سال و حتی گاهی تا یک سال و نیم قاعدگی نداشته باشند.
با قطع این فرایند، پس از شروع مجدد تخمک‌گذاری، بدن دوباره به روال عادی باز می‌گردد. این وقفه در تخمک‌گذاری به کاهش برخی از سرطان‌های تخمدان نیز کمک می‌کند.
*خطرات بارداری در سنین بالا؛ خطرهایی که باید جدی گرفت
** لطفاً در خصوص خطرات بارداری در سن بالا، به خصوص بعد از 35 و 40 سالگی، که نیاز به مراقبت بیشتر دارد، توضیح دهید.
با افزایش سن زنان، دو اتفاق مهم می‌افتد؛ نخست اینکه میزان ناباروری زیاد می‌شود و دوم اگر حاملگی اتفاق بیفتد، احتمال سقط جنین افزایش پیدا می‌کند. گاهی خانم‌های 38 یا 39 ساله باردار می‌شوند اما سقط می‌کنند؛ دلیل اصلی آن بی‌کیفیت شدن تخمک‌ها به‌دلیل کاهش ذخیره تخمک‌های خوب است.
اگر حاملگی رخ دهد، احتمال موارد زیر در سن بالا بیشتر است:
1. زایمان زودرس.
2. اختلالات عروقی به‌دلیل افزایش سن و تصلب شرایین؛ احتمال فشار خون در دوره بارداری افزایش می‌یابد.
3. مسمومیت بارداری و دیابت بارداری با افزایش سن بیشتر می‌شود، خصوصاً اگر اضافه وزن وجود داشته باشد.
4. احتمال بروز جفت سرراهی و جدا شدن زودرس جفت که منجر به خونریزی‌های دوران بارداری می‌شود، افزایش پیدا می‌کند.
5. اختلال رشد داخل رحمی؛ یعنی جنین خوب رشد نکند و لاغر متولد شود.
6. ناهنجاری‌های کروموزومی؛ ثابت شده که سندروم داون به طور قابل ملاحظه‌ای در خانم‌های بالای 40 سال نسبت به زیر 40 سال افزایش دارد.
با این حال، خوشبختانه امروزه امکانات و مراقبت‌های بسیار خوبی در دسترس است اما متأسفانه امروزه زوج‌ها تمایل دارند بین چهار تا 10 سال جلوگیری کنند و این باعث می‌شود احتمال ناباروری در کسی که اصلاً سابقه حاملگی نداشته، بیشتر شود. از هر پنج تا 6 زوج، یک زوج نابارور داریم. اگر خانمی ازدواج کرده و تجربه سقط داشته باشد، امید ما برای بارداری بعدی‌اش بیشتر از کسی است که اصلاً تجربه بارداری نداشته است. به هر حال نباید فرصت‌های خوب را از دست داد.
* با تشکر از توضیحات جامع شما در خصوص مزایای بارداری و شیردهی، ازجمله کاهش سرطان سینه و تنظیم متابولیسم مادر، بیایید به موضوع مهم فرزندآوری در سنین بالاتر بپردازیم.
دقیقاً. توصیه اصلی ما این است که زوج‌ها زمان فرزندآوری را به تعویق نیندازند و فاصله سنی مناسب بین فرزندان را رعایت کنند، چراکه گذر زمان مسائلی غیرقابل اجتناب را به بدن تحمیل می‌کند. با این حال، اگر خانمی بعد از 35 یا 40 سالگی ازدواج کرد، توصیه می‌شود که از جلوگیری‌های طولانی مدت پرهیز کرده و در نخستین فرصت اقدام به بارداری کنند. ما با مراقبت‌های ویژه و غربالگری‌های دقیق می‌توانیم خطرها را مدیریت کنیم و بسیاری از این مادران می‌توانند فرزند سالمی به دنیا بیاورند. نکته مهم اینکه فاصله سنی زیاد پدر و مادر با فرزند، می‌تواند استرس بیشتری به خانواده وارد کند.
** در خصوص تأثیر عدم بارداری و شیردهی بر سلامت فیزیولوژیک خانم‌ها، به‌ویژه در رابطه با بیماری‌هایی مانند فیبروم و پولیپ، چه توصیه‌ای دارید؟
بله، عدم بارداری و شیردهی، باعث می‌شود که تخمدان‌ها دوره استراحت طولانی‌تری نداشته باشند. همانطور که اشاره کردم، در طول بارداری و شیردهی، تخمک‌گذاری متوقف می‌شود و تخمدان‌ها در حالت استراحت هستند. در خانم‌هایی که دیر ازدواج می‌کنند یا ازدواج نمی‌کنند و به طور طبیعی سابقه حاملگی کمتری دارند، احتمال بروز فیبروم، پولیپ و کیست‌ها افزایش می‌یابد. این مسئله برای خانم‌هایی که در سن 38 یا 40 سالگی ازدواج می‌کنند و فیبروم‌های متعدد دارند، بسیار نگران‌کننده است اگر قصد فرزندآوری داشته باشند.
علاوه بر این، شیوع فیبروم با افزایش سن، وضعیت غذایی، آلودگی‌های شیمیایی محیط، اضافه وزن و سابقه ژنتیک نیز ارتباط دارد؛ بنابراین، حفظ وزن مناسب، تغذیه سالم و ورزش در کنار فرزندآوری در سن مناسب، ضامن سلامت روحی و جسمی خانم است.
* احترام به طبیعت بدن؛ راز بهره‌مندی از دوران طلایی مادر شدن
در پایان باید گفت که بسیاری از خانم‌ها فکر می‌کنند که بارداری یک تحمیل شدید به بدن انسان است و می‌تواند باعث ایجاد گرفتاری‌ها و بیماری‌های فراوان در بدن خانم‌ها شود، ولی از نظر علمی کاملاً برعکس است. در این گزاراش متوجه شدیم که حاملگی نه‌تنها ضرری ندارد بلکه می‌تواند با ایجاد تغییرات مثبت روی سیستم‌های بدن مادر اثر محافظتی داشته و از بسیاری از بیماری‌ها جلوگیری کند.
البته باید به این نکته توجه کرد که زمان در فرزندآوری یک موضوع بسیار مهم است که نباید آن را از دست بدهیم. هرچند ساختارهای زندگی مدرن تغییر کرده و دغدغه‌های شغلی و تحصیلی اولویت یافته‌اند، اما بیولوژی بدن خانم‌ها با افزایش سن، کارایی‌اش کم می‌شود. اگر دیر اقدام کنیم، ممکن است با خطر ابتلا به بیماری‌ها، کاهش ذخیره تخمدان و... و ازهمه مهم‌تر از دست دادن فرصت مادر شدن مواجه شویم.
مادر شدن یک نعمت بیولوژیک است و ما نباید با تقلید از فرهنگ‌های دیگر، خودمان را به مرزهای سنی پرخطر برسانیم. درنهایت، اگر می‌خواهیم خانواده‌ای سالم داشته باشیم، باید به زمان‌بندی طبیعی بدن احترام بگذاریم و با تغذیه خوب و ورزش، از این دوران طلایی بهترین استفاده را ببریم.

طیبه اسدبیگی