سپهرغرب، گروه زیست‌بوم - عباس سریشی: قابل توجه مسئولان و مدیران، در سایه بی‌توجهی و غفلت، عرصه‌های طبیعی و محیط‌زیست همدان زنده‌زنده در حال دفن شدن زیر نخاله‌های ساختمانی هستند.

امروزه با افزایش بی‌رویه جمعیت شهر همدان و گسترش ساخت‌وسازهای عمرانی و تخریب و مرمت ساختمانی، میزان نخاله‌های ساختمانی که عموماً مشتقاتی از خاک و مخلوط‌های حاصل از خاک‌برداری، شیشه، مصالح ساختمانی از قبیل گچ‌وخاک، بتن، کاشی و سرامیک، ماسه و سیمان، سنگ، آجر، قیر و گونی، موزاییک، براده و تکه‌های فلزات، چوب، تیرچه سقفی و... هستند به نحو چشمگیری در حال افزایش بوده و متعاقباً وجود همین پسماندهای ساختمانی، معضلات بسیار زیادی را ازجمله آلودگی‌های زیست‌محیطی، بدمنظرگی فضای شهر و طبیعت، آلودگی آب‌های سطحی و زیرسطحی به وجود آورده است.

البته توجه به این موضوع از آن حیث داری اهمیت است که در حال حاضر به‌طور میانگین عمر مفید ساختمان‌ها در کشور ما چیزی در حدود 30 سال برآورد می‌شود گو اینکه در شهری مثل همدان که دارای درصد بالایی از بافت‌های شهری فرسوده بوده به‌سرعت نیز در حال نوسازی است. هرساله حجم بسیار بالایی نخاله ساختمانی یا آوار هم تولید می‌شود که علاوه بر هزینه‌های زیاد برای دفع آن‌ها عواقب بسیار نامطلوبی را نیز در حوزه خاک‌شناسی، زمین‌شناسی، محیط‌زیست و... در پی دارد تا بدان‌جا که اکنون و از منظر بسیاری از کارشناسان دیگر در حال تبدیل شدن به یک مشکل اجتماعی و زیست‌محیطی حاد است.

البته شاید از منظر برخی نخاله‌های ساختمانی در ظاهر بی‌خطر به نظر رسیده و نیاز چندانی به مدیریت اورژانسی ندارند، اما تحقیقات انجام‌شده نشان می‌دهد که مواد تشکیل‌دهنده این‌گونه پسماندها به دلیل دارا بودن برخی مواد شیمیایی تهدیدی جدی برای طبیعت محسوب می‌شوند؛ از منظر کارشناسان ما زمانی مجبور به دفن خواهیم بود که دیگر آن ماده کارایی نداشته باشد اما قبل از آن؛ این نخاله‌ها باید جداسازی شده تا کمترین ماده موجود دفن شود نه این‌که این‌همه ماده خام ارزشمند را که قابلیت استفاده مجدد دارد، برای همیشه در طبیعت دفن کنیم.

درعین‌حال مکان‌یابی دفن نخاله‌های ساختمانی هم خود مسئله‌ای است بسیار مهم زیرا، با توجه به اثرات مخرب محیط‌زیستی، اقتصادی و اکولوژیکی این محل‌ها، انتخاب محل دفن باید با دقت و طی یک فرآیند علمی صورت گیرد و مدیریت‌های شهری نمی‌توانند بدون مطالعه و به‌صورت دلخواه هرجا که تمایل داشته و یا فرصتی دست دهد نخاله‌های ساختمانی را مدفون سازند.

این بدان معناست که ابتدا باید بدانیم که عرصه دفن متعلق به کجاست؟ عرصه ملی و یا خصوصی است؟ اگر عرصه ملی است منابع طبیعی کجاست؟ آب منطقه‌ای کجاست؟ محیط‌زیست کجاست؟ زیرا برای مکان دفن پارامترهای مشخصی از قبیل ویژگی‌های، سنگ‌بستر، زلزله‌خیزی، فاصله با آب‌های زیرزمینی و آب‌های سطحی، تراکم جمعیتی اطراف، راه دسترسی، شیب، ارتفاع، پوشش گیاهی، فاصله از جاده، فاصله از مناطق مسکونی، فاصله از فرودگاه و فاصله از مناطق حفاظت‌شده، مسائل حقوقی زمین و غیره را باید در نظر گرفت که قاعدتاً در این زمینه دستگاه‌های مختلف باید در این قسمت مسئول و پاسخگو باشند زیرا در غیر این صورت ما مشکل را حل نکردیم بلکه فقط در یک دور باطل آن را از نقطه‌ای به نقطه دیگر انتقال دادیم.

موضوع اینجاست که توسعه و «محیط‌زیست» دو موضوع جدایی‌ناپذیر هستند بنابراین ضروری است که با استفاده از ابزارهای مدیریت محیط‌زیست، تلاش شود تا به‌رغم ناگزیر از تولید پسماند و نخاله ساختمانی حتی‌الامکان خسارت کمتری به محیط‌زیست و منابع طبیعی وارد شود.

در این خصوص جالب است اگر بدانید که در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته، سایت‌های پسماند را تغییر کاربری داده و فضای سبز و پارک ایجاد می‌کنند. این تغییر کاربری اراضی نه‌تنها منطقه را دوباره احیا می‌کند بلکه با تبدیل به منطقه گردشگری و مانند آن می‌تواند تا برای مردم هم سوددهی به همراه داشته باشد؛ البته برای تحقق این امر شهرداری‌ها هم پول و هم توان فنی آن را دارند و یا حتی می‌توانند با شرکت‌های مشاوره قرارداد بسته و بهترین نقطه دفن نخاله‌های ساختمانی را با رویکرد باز احیای محیط‌زیست مشخص کنند.

  از یک فاجعه زیست‌محیطی،تا یک بی‌توجهی آشکار....

پیش‌تر گفتیم که همدان مدت‌هاست قدم در مسیر توسعه گذاشته و برای ایجاد ساختمان‌های بلندمرتبه‌تر یا سازه‌های جدید مسکونی تجاری و خدماتی با حجم وسیعی از تخریب و متعاقباً تولید ضایعات و پسماندهای ساختمانی مواجهه شده و لاجرم مدیریت شهری باید نسبت به مدیریت برنامه‌ریزی، ساماندهی، مراقبت و عملیات اجرایی مربوط به تولید، جمع‌آوری، ذخیره‌سازی، جداسازی، حمل‌ونقل، بازیافت، پردازش، دفع و آموزش و اطلاع‌رسانی در شهرها و حریم آن‌ها اقدام کند.

البته بر اساس تبصره ذیل بند 4 ماده 55 قانون شهرداری، شهرداری مکلف است محل‌های مخصوصی برای تخلیه زباله، نخاله و فضولات ساختمانی و مواد رسوبی فاضلاب‌ها و نظیر آن‌ها تعیین و با انتشار آگهی به اطلاع عموم برساند. مع‌الوصف با توجه به شرایط پیرامونی شهر همدان که متأسفانه امروزه هر گوشه آن مبدل به یک مرکز تخلیه پسماندهای ساختمانی شده به‌نظر می‌رسد این قوانین بازدارندگی مؤثری را برای جلوگیری از این اتفاق نداشته و کماکان متخلفان در حال سوءاستفاده تمام‌عیار از خلأهای موجود هستند.

همچنین لازم به ذکر است که طبق قانون و ماسوای شهرداری؛ سازمان‌ها، نهادها و دستگاه‌های دیگری نیز همچون پلیس‌راه، دادگستری، راهداری، جهاد کشاورزی شهرداری و محیط‌زیست که در این موضوع دخیل هستند و به استناد ماده یک قانون مدیریت پسماند برای تحقق اصل پنجاهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و ‌به‌منظور حفظ محیط‌زیست کشور از آثار زیان‌بار پسماندها و مدیریت بهینه از آن‌ها، کلیه ‌وزارتخانه‌‌ها و سازمان‌ها و مؤسسات و نهادهای دولتی و نهادهای عمومی غیردولتی و کلیه شرکت‌ها و مؤسسات و اشخاص حقیقی ‌و حقوقی نیز موظفند تا مقررات و سیاست‌های مقرر شده در قانون پسماند را رعایت و بر اساس آن حرکت کنند که علی‌القاعده انتظار می‌رفت با تحقق این موضوع و مشارکت و مساعی کامل بتوانیم براین مشکل فائق آمده و مانع از این فاجعه زیست‌محیطی شویم اما...!

در تحلیل این شرایط برخی کارشناسان با انتقاد از نادیده گرفتن قانون مدیریت پسماند توسط این مجموعه از دستگاه‌های مسئول در شهر همدان براین عقیده تأکید ویژه دارند که جدا از برخی حرکات تاکتیکی و اقدامات دوره‌ای در خصوص برخورد با متخلفان و یا تسطیح کپه‌های نخاله در زمین‌های کشاورزی اما در اصل عدم توجه به وظیفه ذاتی هر دستگاه و نبود وحدت رویه سبب ناهماهنگی‌های ارگان‌ها و متعاقباً تخریب مدخل‌های شهر و آلودگی محیط‌زیست شهر شده و این در حالی است که کلیه ادارات و حتی بخش‌های خصوصی باید نسبت به وظایف خود آگاه باشند تا مشکلی مانند تخلیه و تجمیع نخاله‌ها در محیط پیرامونی شهر و به‌ویژه مداخل آن که امروزه با آن دست‌به‌گریبان هستیم ایجاد نشود.

حالا جدا از موضوع دهه‌ها بی‌توجهی مسئولان و متولیان از یک‌سو و فرصت‌طلبی متخلفان در سوی دیگر و همچنین فقدان یک برنامه مشخص برای مدیریت جمع‌آوری و دفن منطقی پسماندهای ساختمانی که موجب بروز مشکلات عدیده‌ای برای سیما و منظر و محیط‌زیست استان شده اما شاید جالب باشد بدانید که به اعتقاد کارشناسان تقریباً حدود 90 درصد نخاله‌های ساختمانی قابل بازیافت و استفاده مجدد هستند و با توجه به ارزش چندمیلیاردی ضایعات ساختمانی که هرساله در استان ما دفن و به دور ریخته می‌شود، پتانسیل بالایی برای عملیات بازیافت در این صنعت با سوددهی بالا وجود دارد که می‌توان با الگوبرداری از کشورهای موفق، ورود و استفاده از فناوری‌های نوین، ماشین‌آلات و دستگاه‌های بازیافت خارجی و تولید داخلی آن‌ها و شناسایی فرصت‌های سرمایه‌گذاری، زمینه را برای ورود کارآفرینان به صنعت بازیافت فراهم کرد.

در واقع امروزه بازیافت به‌عنوان یکی از مهم‌ترین استراتژی‌های موردتوجه کشورهای توسعه یافته در به حداقل رساندن ضایعات است که دارای مزایای مختلفی چون کاهش تقاضا نسبت به منابع جدید، کم شدن هزینه‌های حمل‌ونقل و تولید استفاده از ضایعات، صرفه‌جویی در هزینه‌های حمل‌ونقل و دفع ضایعات ساختمانی، استفاده مجدد از منابع تجدیدناپذیر، حفظ محیط‌زیست، کاهش آلودگی خاک، کاهش نیاز به زمین جهت دفع، ایجاد اشتغال، توسعه صنایع بازیافت است که در صورت موردتوجه قرار گرفتن از سوی مسئولان استان نه‌فقط می‌تواند موجب افرایش فرصت‌های شغلی و تولید ثروت گردد بلکه قطعاً بار سنگین و ناخوشایندی را هم از پشت محیط‌زیست فرسوده و عرصه‌های رو به نابودی استان خواهد برداشت.

البته لزوم توجه به این مسئله مکرراً در سال‌های اخیر و طی گزاراش‌های مختلف و متعدد در روزنامه سپهرغرب مورد توجه و تأکید قرارگرفته بااین‌حال اما مستند به شواهد غیرقابل‌انکار و تکذیب باید دوباره تأکید و تصریح کنیم که هنوز این مبحث در آخرین مرحله توجه و رسیدگی در مجامع مدیریت و تصمیم‌گیری شهر و استان قرار داشته و دور از ذهن نیست که زمانی به آن توجه خواهد شد که دیگر کار از دست بیرون شده و به‌جای استحصال سود باید به‌دنبال هزینه‌کرد برای جبران خسارت‌ها باشیم.

براساس مشاهدات دامنه این خسارت به حدی گسترده است که از منابع آبی و زمین‌های کشاورزی گرفته تا عرصه‌های طبیعی اراضی مشجر مراتع و... را مورد تهدید و تأثیر قرار داده البته نباید غافل بود که در این میان بسیاری از سودجویان، مالکان، کشاورزان باغدارانی هم که به هر شکل به‌دنبال تغییر کاربری زمین‌های خود نیز هستند با استقبال از این عمل و سکوت در برابر متخلفان زمینه را برای گسترش این کار و رسیدن به مقصود خود مهیا می‌کنند.

و البته این نیز در حالی است که ادارات، سازمان‌ها و نهادهای متولی نیز نهایتاً به نصب چند تابلو هشدار و صاف کردن کپه‌های نخاله‌های ساختمانی در کنار جاده‌ها و یا هل دادن آن‌ها به درون زمین‌های مردم اکتفا می‌کنند و با این کار ضمن پاک کردن صورت‌مسئله همان چند هکتار زمین مفید کشاورزی را هم به سمت

البته فرق چندانی هم نمی‌کند این زمین‌های کشاورزی در سمن مناطقی چون یکن‌آباد، ورکانه، حیدره عباس‌آباد و سد اکباتان باشد یا مراتع و اراضی بیرون‌شهری در جاده‌های ملایر و تهران و سنندج و کرمانشاه... که به‌صورت شبانه‌روزی مورد هجمه انواع و اقسام خودروهای کوچک و بزرگ حامل پسماندهای ساختمانی قرار می‌گیرند.

  غفلت و بی‌توجهی به یک فرصت و ثروت بالقوه...

وقتی در اواخر سال 99 معاون خدمات شهری شهرداری همدان با بیان اینکه حدود پنج ماه دیگر فضای سایت نخاله ساختمانی پاسخگو نخواهد بود و باید حدود 15 هکتار به این سایت اضافه شود؛ به‌صورت واضح مشخص شد که به‌رغم افزایش پسماندهای ساختمانی و متعاقباً تخریب طبیعت اما هنوز مدیریت شهر همدان برنامه مشخص و مؤثری برای ورود به موضوع بازیافت و کاهش تأثیرات این مواد ندارد و هرآنچه که تاکنون نیز به‌صورت حرکات آهسته و لاک‌پشتی صورت گرفته نیز صرفاً حالت شعاری و نمایشی دارد.

در واقع به دلیل اصرار به پاک کردن صورت‌مسئله در کوتاه‌ترین و ارزان‌ترین راهکار هنوز این روش دفن کردن بدون توجه به تبعات آن است که در سرلیست مدیریت شهری ما قرار داشته غافل از اینکه می‌توان با کمی حُسن سلیقه و مدیریت یا کمی چاشنی طبیعت‌دوستی ضمن توجه به روش‌های مدرن و جدید علاوه بر حل مسئله پسماندها و نخاله‌های ساختمانی از این دورریزهای ظاهراً بی‌ارزش سود بالایی را هم استحصال کرد.

واقع امر اینجاست که در کشور و متعاقباً استان ما پتانسیل بالایی برای بازیافت و فرآوری نخاله‌های ساختمانی وجود دارد اما به دلیل عدم اطلاع کارفرمایان و پیمانکاران از فواید این امر، ضعف قوانین و... تاکنون این امر به‌طور جدی محقق نشده است برای تحقق این امر باید روش‌های موفق کشورهای دیگر را الگوبرداری و بومی‌سازی کرد در واقع این آمادگی وجود دارد که بناهایی که در سطح شهر تخریب می‌شوند، با استقرار دستگاه‌های ویژه بازیافت در محل همان ساختمان‌ها، کار بازیافت نخاله‌ها انجام شود.

بررسی‌ها نشان می‌دهد اگر این موضوع به معنای واقعی در استان ما محقق گردد ماسوای فواید و برآیندهای بی‌شمار و مثبت زیست‌محیطی ماحصل از عدم دفن و رهاسازی این مواد سود حاصل از فروش و بازتولید محصولات بازیافتی نخاله‌های ساختمانی در کوتاه جبران همه هزینه‌های ساخت مراکز بازیافت را نموده و حتی مدیران آن را در یک فرآیند سوددهی کامل قرار خواهد داد گو اینکه از این رهاورد هم زمینه‌های اشتغال صدها نفر نیز به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم نیز فراهم خواهد شد.

البته برای نیل به این مقصود باید در وهله نخست پذیرفت که خواهی‌نخواهی به دلیل توسعه شهر ما هر روز شاهد تولید حجم بالایی از پسماند ساختمانی در همدان خواهیم بود گو اینکه با این اوصاف عرصه‌های طبیعی کشش پذیرش و دفن این حجم عظیم را نداشته و در کوتاه‌مدت مبدل به قبرستان نخاله‌های ساختمانی خواهند شد.

بنابراین این یک ضرورت لامفر است که باید از هم‌اکنون و به هر شکل ممکن به‌دنبال راهکاری مناسب، کاربردی و مؤثر برای مقابله با این سیل ویرانگر طبیعت بوده که در این میان چه راهکاری بهتر از توسعه و گسترش صنایع تبدیلی و بازیافتی می‌توان عنوان کرد.