بحران‌ها و تنش‌های زیست‌محیطی، در شهر به شهر و استان به استان برای همه واژه‌ای آشناست. آشفتگی‌های بی‌شماری که ویرانی‌هایی جبران‌ناپذیر از خود بر جای می‌گذارند و تنش‌هایی که بر اساس نظر کارشناسان بیشتر حاصل سوء‌مدیریت است.
سوء‌مدیریت مسئولانی که هر ساله میلیاردها تومان مال و ثروت کشور در اختیارشان قرار می‌گیرد تا آسایش و راحتی را برای مردم و صاحبان اصلی این مملکت فراهم کنند اما روزبه‌روز می‌بینیم نه‌تنها چیزی بهتر نمی‌شود که هر روز بدتر از دیروز اتفاقات بد پشت سر یکدیگر می‌آیند. به طوری که مثلاً استانی که روزی درگیر برف و باران بود، تنها بعد از چند سال باید درگیر قطره‌ای آب برای زنده ماندن باشد. به طوری که بیابان‌زایی و کویری شدن در دشت کبودراهنگ طی یک دهه گذشته یکی از خبرهایی است که همدان را به صدر اخبار محیط زیست رساند.
بی‌آبی، فرسایش خاک و آلودگی هوا مهم‌ترین بحران‌های زیست‌محیطی امروز و آینده ماست آشفتگی‌هایی که حتی لحظه‌ای فکر کردن به آن‌ها برای آنان که درک کاملی از زندگی در شرایط بحران دارند می‌تواند بسیار وحشتناک باشد.
استان همدان هم از این تنش‌ها در امان نمانده و این مشکلات، یکی پس از دیگری زیستن را در این کهن‌دیار دوست داشتنی طاقت‌فرسا کرده‌اند به طوری که روایت‌های دو نسل مختلف که تنها چند دهه تفاوت سنی دارند، حکمرانی این شرایط در این واپسین سال‌ها را مشهود و مبرهن می‌کنند.
تأسف‌بارتر اینکه این سوء‌مدیریت در حوزه محیط زیست، به‌صورت فروچاله‌هایی مهیب یکی پس از دیگری در دشت پرخاطره استان مرگ طبیعت را به رخ نسل‌های جدید می‌کشد. فروچاله‌ها و شکاف‌هایی که هر کدام از آن‌ها مرگ پنهان طبیعت را پس از سال‌ها فریاد می‌زند. فروچاله‌ها گودال‌های بزرگی هستند که در زمین پدید می‌آیند؛ آن‌چنان بزرگ که گاهی یک اتومبیل و حتی خانه را به درون خود می‌کشند گویی در آنجا از ابتدا هیچ چیز نبوده است.
بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع و به دلیل آنکه در شهرستان کبودراهنگ طی چند سال اخیر شاهد فروچاله‌های بی‌شماری بوده و هستیم، برآن شدیم تا در این خصوص چرایی ایجاد، روش برخورد و نیز جلوگیری از از تکرار این پدیده گفت‌و‌گویی را با محسن شکل‌آبادی؛ دانشیار گروه خاک‌شناسی دانشگاه بوعلی سینا همدان و نیز حسن محسنی؛ زمین‌شناس ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
دانشیار گروه خاک‌شناسی دانشگاه بوعلی سینا همدان درخصوص چرایی ایجاد فروچاله، گفت: طبق مطالعات من فروچاله بیشتر در اثر مصرف بی‌رویه آب‌های زیرزمینی ایجاد می‌شود به طوری که همواره در اعماق زمین بین لایه‌های خاک و رسوب یکسری فضاهای خالی وجود دارد که توسط آب یا هوا پر شده‌اند.
محسن شکل‌آبادی ابراز کرد: در پی استفاده بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی وقتی امکان بازگشت آب استفاده‌شده وجود نداشته باشد، کم‌کم بر اثر سنگینی خاک در لایه‌های بالا این لایه فروریخته و درهم فشرده شده و منجر به از بین رفتن فضاهای خالی می‌شود.
وی با تأکید بر اینکه اثرات این موضوع به‌صورت درز و شکاف روی سطح خاک قابل مشاهده است، اظهار کرد: متأسفانه در بیشتر دشت‌های ایران به‌دلیل مصرف بی‌رویه آب‌های زیرزمینی این فاجعه دیده می‌شود که دشت کبودراهنگ نیز از این قاعده مستثنا نیست.
دانشیار زمین‌شناسی و عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان نیز با بیان اینکه در کشور ایران بیشترین تکیه بر آب‌های زیرزمینی است زیرا بنا به شرایط و موقیعت اکنون ایران، میزان آب‌های سطحی کم شده گفت: البته در مقیاس جهانی نیز منابع آب زیر زمینی که در دل سفره‌ها و حفره زمین قرار دارند بیش از 60 برابر آب‌های سطحی قابل مشاهده بر روی زمین است که خود نشان از اهمیت پرداختن به موضوع آب‌های زیرزمینی دارد.
حسن محسنی با تأکید بر اینکه آب‌های زیرزمینی در کشوری همچون ایران که در کمربند گرم و خشک قرار دارد به‌دلیل آنکه میزان آب‌های سطحی همچون رودخانه و چشمه‌ها چشمگیر نیست از اهمیت دوچندانی برخوردار می‌شود، اظهار کرد: ما این اهمیت را بیشتر وقتی درک می‌کنیم که بدانیم بسیاری از تمدن‌های ریشه‌دار ایران باستان در دل کویر با تکیه بر همین آب‌های زیرزمینی و بهره‌برداری از آن‌ها با بهره‌گیری از قنات‌ها شکل گرفته‌اند.
وی، افزود: بنابراین اهمیت آب‌های زیرزمینی در مناطق کویری و گرم و خشک که بارش کمتری را تجربه می‌کنند بیشتر است و متأسفانه همدان نیز از این قاعده مستثنا نیست.
این دانشیار زمین‌شناسی با اشاره به اینکه در حال حاضر نه‌تنها همدان بلکه در چندین دشت ایران شاهد بروز و ظهور فروچاله و نشست زمین بوده‌ایم تصریح کرد: مسئله این است که باید بین بیلان برداشت از سفره‌های آب‌های زیرزمینی با بیلان ورودی آن‌ها توازان برقرار کرد اما متأسفانه این اتفاق نمی‌افتد.
محسنی با اشاره به اینکه باید به این موضوع نیز توجه داشته باشیم که هرساله بخش اعظمی از بارش‌ها در هر حوزه آبخیز، تبخیر یا به‌صورت روان‌آب از دسترس خارج شده و وارد آب‌های زیرزمینی نمی‌شوند، تشریح کرد: بنابراین نباید بر مبنای افزایش چند درصدی بارش در یک سال آبی میزان برداشت از آب‌های زیر‌زمینی را افزایش داد.
وی، ادامه داد: نتیجه این است که، طی چند دهه گذشته بارش نه‌تنها در ایران بلکه در کشورهای اروپایی در پی گرمایش زمین و تغییر اقلیم کمتر شده، اما با این وجود ما میزان بیشتری از آب‌های سفره‌های زیرزمینی را برداشت کردیم، درواقع توازن بین بیلان ورودی و خروجی آب به آب‌های زیرزمینی رعایت نشده است.
این عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان ادامه داد: با این برداشت بی‌رویه، سطح آب‌های زیرزمینی پایین‌تر می‌آمده و حتی در دشت کبودراهنگ عمق برداشت به 170 متر رسیده؛ بنابراین آب موجود در بین لایه‌های خاک به بیرون پمپاژ شده و سنگین شدن لایه‌های بالایی، منجر به فرو ریختن خاک در لایه‌های بالا، فشرده شدن آن و در نهایت به‌صورت ناگهانی و غیر قابل بازگشت باعث ایجاد فروچاله خواهد شد.
محسنی با تأکید بر اینکه طبق آمار ارائه‌شده از سوی نایب‌رئیس اتحادیه فروشندگان میوه و سبزی، روزانه بیش از 700 کانتینر هندوانه از ایران به ترکیه که خود دارای منابع آبی سرشاری است صادر می‌شود، گفت: در نظر بگیرید برای تولید یک کیلو هندوانه، 300 لیتر آب نیاز است حال این عملکرد این سؤال را به‌وجود می‌آورد که آیا این اقدام تنها به صادرات آب منجر شده و یا در دل آن واردات ارز دیده شده است؟
وی با اشاره به اینکه عاقلانه نیست که منابع را بر باد دهیم، باید از کشت و صادرات محصولات پرآب‌بری چون هندوانه و سیب‌زمینی خودداری کرده و جایگزین‌های مناسبی برایشان در نظر بگیریم تشریح کرد: نکته این است که یکی از دلایل پدیده خشک‌سالی که کاهش بار‌ش‌های فرازمینی بوده، از اراده انسان خارج است اما بخش دیگر که در کنترل بشر قرار دارد باید برایش برنامه‌ریزی کرد.
دانشیار زمین‌شناسی دانشگاه بوعلی سینا همدان با ابراز اینکه متأسفانه با صادرات این‌چنینی، کشور به معنای واقعی وارد فضای صادرات آب به‌صورت مجازی شده اظهار کرد: در کشورهای کم‌آب چندین سال است مفهوم جدیدی به نام «آب مجازی» وارد عرصه راهبردی صرفه‌جویی و کاهش فشار بر منابع آب شده است.
محسنی ادامه داد: به‌دلیل آنکه در واردات یا صادرات محصولات کشاورزی در حقیقت آب مجازی وارد یا صادر می‌شود، برخی محققان معتقدند که واردات و کلاً تجارت آب مجازی راه‌حل مناسبی در کشورهای خشک و نیمه‌خشک که کشاورزی آن‌ها فقط به آبیاری بستگی دارد، نیست؛ بنابراین می‌توانند محصولاتی وارد کنند که نیاز به مقدار زیادی آب نسبت به تولید در داخل آن‌ها، داشته باشد که این عامل باعث ذخیره آب واقعی می‌شود. این قبیل کشورها در برابر مصرف منابع آب برای محصولات پرمصرف و کم‌بازده، می‌توانند غذای ارزان وارد نموده و از تحلیل و هدررفت منابع آبی درون‌مرزی خود بکاهند.
وی در بخش دیگری درباره راهکارهای جلوگیری از ایجاد فرونشست یا پیشگیری از پیشرفت آن گفت: وقتی بیش از توان منابع آبی، مصرف صورت می‌گیرد، فرونشست را در پی خواهد داشت و متأسفانه با راهکارهایی چون تغذیه مصنوعی دشت‌ها و شیرین کردن آب، این مشکل درمان نمی‌شود و فقط می‌توان با راهکارهایی جلوی تخریب بیشتر را گرفت.
این استاد زمین‌شناسی با بیان اینکه در بن‌بست ناجوری گیر کرده‌ایم که امکان ارائه راهکارهای ساده وجود ندارد اما در درازمدت شدنی است، مطرح کرد: بیلان دشت‌ها معلوم است، اینکه چه میزان از بارش‌ها در زمین نفوذ می‌کند، بارش به چه اندازه است و غیره، بنابراین نباید بیش از اندازه از آب‌های زیرزمینی برداشت کنیم.
محسنی با اشاره به اینکه صحبت من در خصوص کشت آب و ممانعت از آن نباید به معنای زیر سؤال بردن معیشت مردم باشد تشریح کرد: به جای پر کردن چاه‌هایی که معیشت بسیاری از مردم وابسته به آن است، باید با ارائه الگوی کشت کم‌آب‌بر همچون زعفران راهکاری درست پیش روی کشاورز قرار داد.
وی با تأکید بر اینکه بیلان سفره‌ها و منابع زیرزمینی را باید طوری تنظیم کرد که بیش از توان، مورد بهره‌برداری قرار نگیرد گفت: باید به این سفره‌ها از طریق بهره‌مندی از روش‌های مدرن در کشاورزی همچون مکانیزه کردن آبیاری مزارع کشاورزی و ارائه الگوی کشت کم‌آب، فرصت احیای مجدد داد.
وی با بیان اینکه باید چرای بی‌رویه دام در مراتع را مهار و مراتع، منابع طبیعی و سفره‌های آب زیرزمینی تقویت شوند اظهار کرد: وجود پوشش گیاهی در نفوذ آب به زمین و خاک و احیای بلندمدت آب‌های زیرزمینی مؤثر خواهد بود.
این استاد زمین‌شناسی به کشت برنج در طبس اشاره و اذعان کرد: کاشت برنج در کویر فاجعه است، باید این واقعیت را بپذیریم که کشور ما گرم و خشک بوده و این کار در منطقه بیابانی اصلاً جا ندارد، ما همه نسبت به هم مسئول هستیم.
محسنی با اشاره به اینکه فروچاله از پیامدهای فرونشست زمین در پی بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آب‌های زیرزمینی است که متأسفانه به‌صورت مستمر اتفاق می‌افتد، اظهار کرد: از دهه 90 به بعد الگوی فرونشست از سوی زمین‌های کشاورزی به محدوده شهری در حرکت است به طوری که این موضوع در شهرهایی چون اصفهان و تهران که به لحاظ تاریخی هویت ایرانی را به نوعی یدک می‌کشند باید مورد توجه قرار گیرد.

طاهره ترابی مهوش