زن یعنی آرامش و سکون، زن یعنی منزلت و قداست، زن یعنی تربیت فرزندان، مادر یعنی محبت، عشق، از خود گذشتگی، مادر یعنی محبت، عشق، از خود گذشتگی،مادر یعنی بهشتی که زیر پای اوست و حق حیات تو که در وجود او شکل گرفته است. این کلمات، کلام انسان نیست، سخن قرآن و احادیث است که مقام زن و مادر را در بالاترین مرتبه انسانیت دانسته و چه زیباست مقامی که اسلام برای زن قائل شده است.

حضرت فاطمه زهرا (س) یگانه یادگار پیامبر(ص) نماد یک زن کامله از دیدگاه اسلام است. زنی که در کنار همسرداری و خانه داری و لطافت مادرانه، تربیت فرزندانی همچون امام حسن(ع) و امام حسین(ع) را به عنوان دو نماد عالی انسانیت، حضرت زینب (س) و ام کلثوم(س) دو ستاره قهرمان جهادگر تاریخ را بر عهده داشت. این حضرت به خوبی مقام مقدس مادر را به جهانیان نشان داده است او حتی ام ابیها بود، مادر پدرش و سالروز تولدش بهترین بهانه برای پاسداشت مقام زن و مادر برای ماست.

***جایگاه زن و مادر در آیات قرآن

همه ادیان نگاه ویژه‌ای به مقام زن دارند اما دین اسلام نگاه متفاوتی دارد. کلمه مادر به شکل جمع و مفرد کلمه «ام» در سوره اعراف آیه 150، «والدتی» سوره مریم آیه 32، «امّ موسی» سوره قصص آیه 7، «والدات» سوره بقره آیه 233، «امهات» سوره نساء آیه 23 و آیات بسیار دیگری دیده می‌شود. در بیشتر این آیات از مادر به بزرگی یاد شده و جایگاه او تمجید شده است؛ مانند زمانی که به وحی مستقیم به مادر موسی اشاره می‌کند و یا زمانی که به اظهار ارادت عیسی به مادرش اشاره دارد، همه نشانه اهمیت به مقام والای زن در قرآن است.

در بیشتر آیات مقام زن پا به پای مرد در فراز و نشیب‌‏های زندگی و سازندگی مطرح شده و علاوه بر این به طور جداگانه به طور مستقیم به جایگاه زن اشاره کرده است. وقتی احترام به پدر ومادر را بازگو می‌‏کند، برای گرامی داشت مقام زن، نام مادر را جداگانه و به طور مستقل مطرح می‌‏کند.

قرآن کریم برای پدر حکم خاصی بیان می‌کند، سوره بقره آیه 233 «و علی المولود له رزقهن وکسوتهن بالمعروف» خوراک و پوشاک مادران به طور شایسته به عهده پدر فرزند است. اما در تجلیل از مادر اسم مادر را بخصوص عنوان می‌کند. برخی از آیات که به تجلیل پدر و مادر در کنار هم پرداخته‌اند عبارتند از: سوره اسراء آیه 23: اما یبلغن عندک الکبر احدهما او کلاهما فلا تقل لهما اف ولاتنهرهما وقل لهما قولا کریما؛ اگر یکی از آن دو یا هر دو، در کنار تو به سالخوردگی رسیدند به آنها حتی «اوف‏» مگو وبه آنها پرخاش مکن و با آنها سخنی شایسته بگوی.

سوره احقاف آیه 15: و وصینا الانسان بوالدیه احسانا؛ ما سفارش کردیم به انسان که احسان را نسبت ‏به پدر و مادر فراموش نکند و انسان را نسبت‏به پدر ومادرش به احسان سفارش کردیم.

سوره اسراء آیه 23: و قضی ربک الا تعبدوا الا ایاه و بالوالدین احسانا؛ پروردگار تو مقرر کرد که جز او را مپرستید وبه پدر ومادر خود احسان کنید.

سوره لقمان آیه 14: آن اشکر لی و لوالدیک؛ شکرگزار من و پدر و مادرت باش.

قرآن پس از همه این تجلیل‌ها زمانی که می‌خواهد از زحمات پدر و مادر یاد کند، از زحمت مادر سخن می‏ گوید، نه از زحمت پدر:

سوره احقاف آیه 15: و وصینا الانسان بوالدیه احسانا حملته امه کرها ووضعته کرها وحمله وفصاله ثلاثون شهرا

زحمات 30 ماهه مادر را می‌‏شمارد، که دوران بارداری، زایمان، و دوران شیرخوراگی برای مادر دشوار است. و همه اینها را به عنوان شرح خدمات مادر ذکر می‏‌کند.

***جایگاه زن در احادیث

احادیث بسیاری در مورد جایگاه زن و مادر وجود دارد که قدر و منزلت آن را نشان می‌دهد از جمله: پیامبر اکرم(ص): «الْجَنَّةُ تَحْتَ أَقْدَامِ الْأُمَّهَات» بهشت زیر قدم مادران است. نهج الفصاحه ص434.

امام صادق(ص): «جَاءَ رَجُلٌ إِلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ، مَنْ أَبَرُّ؟ قَالَ: أُمَّکَ، قَالَ: ثُمَّ مَنْ؟ قَالَ: أُمَّکَ، قَالَ: ثُمَّ مَنْ؟ قَالَ: أُمَّکَ، قَالَ: ثُمَّ مَنْ؟ قَالَ: أَبَاکَ»

مردی به حضور رسول گرامی اسلام (ص)آمده و عرضه داشت: ای رسول خدا! به کدامیک از بستگانم نیکی کنم؟ فرمود: به مادرت. مرد پرسید: بعد از آن؟ فرمود: به مادرت. برای بار سوم پرسید: پیامبر اکرم (ص) فرمود: مادرت. در نوبت چهارم حضرت فرمود: به پدرت نیکی کن! الکافی ج 2، ص: 409

سالت ابا عبد الله(ع) عن قول الله: «و بالوالدین احسانا» فقال: الاحسان آن تحسن صحبتهما و لا تکلفهما آن یسالاک شیئا هما یحتاجان الیه.

ابی ولاد می‌گوید: معنای آیه «و بالوالدین احسانا» را از امام صادق(ع) پرسیدم، فرمود: احسان به پدر و مادر این است که رفتارت را با آنها نیکو کنی و مجبورشان نکنی تا چیزی که نیاز دارند از تو بخواهند. یعنی قبل از درخواست آنان نیازشان را برطرف کنی.بحار الانوار، ج 74، ص 79

همچنین پیامبر اکرم(ص) در حدیث 1666 نهج الفصاحه فرمود: وای بر کسی! وای بر کسی! وای بر کسی! که پدر و مادرش، یکی یا هر دو پیش او به پیری برسند و او بهشتی نشود.

حضرت زهرا (س): الْزَمْ رِجْلَها، فَإنَّ الْجَنَّةَ تَحْتَ أقْدامِها، و الْزَمْ رِجْلَها فَثَمَّ الْجَنَّةَ. همیشه در خدمت مادر و پای بند او باش، چون بهشت زیر پای مادران است و نتیجه آن نعمت‌های بهشتی است.کنزل العمّال حدیث 45443

پیامبر اکرم(ص): العبد المطیع لوالدیه و لربه فی اعلی علیین؛ بنده‌ای که مطیع پدر و مادر و پروردگارش باشد، روز قیامت در بالاترین جایگاه است. کنز العمال، ج 16، ص 467

رسول خدا(ص): سِرْ سَنَتَیْنِ بَرَّ وَالِدَیْکَ سِرْ سَنَةً صِلْ رَحِمَکَ؛ اگر پدر و مادرت در فاصله دوری هستند که دو سال باید راه بروی تا به آنها برسی برو و به آن‌ها نیکی کن و یکسال راه برو و صله رحم انجام بده. بحار الانوار، ج 74

عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: قُلْتُ أَیُّ الْأَعْمَالِ أَفْضَلُ قَالَ الصَّلَاةُ لِوَقْتِهَا وَ بِرُّ الْوَالِدَیْنِ وَ الْجِهَادُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ. منصور بن حازم از امام صادق (ع) پرسید: چه اعمالی بهتر است؟ فرمود: نماز در وقت، و نیکوئی با پدر و مادر، و جهاد در راه خدا. الکافی ج 2

***به روزی‌رسان بودن خداوند اعتماد کنید

روزی شخصی به پیامبر اکرم (ص) گفت: ای رسول خدا! مادرم پیر شده و پیش من زندگی می‌کند، او را در پشت خود حمل کرده، برای رفع حوائجش به این طرف و آن طرف می‌برم، و از درآمد خویش نیازهای وی را تامین می‌نمایم، با دست خود او را از آزار و اذیتها محافظت می‌کنم، با کمال ادب و تعظیم و احترام با او رفتار می‌نمایم. آیا زحمات وی را تا حدودی جبران کرده‌ام؟

پیامبر(ص) فرمود: نه، زیرا شکم او جایگاه تو، سینه‌هایش منبع تغذیه تو، قدمهایش وسیله حرکت تو، دستهایش محافظ تو، و آغوش او گهواره‌ات بوده است. او این همه خدمات را با رضایت خاطر برای تو انجام می‌داد و آرزو می‌کرد که تو زنده بمانی، ولی تو خدماتی را به وی ارائه می‌دهی، در حالی که انتظار مرگ او را داری. مستدرک الوسائل، ج 15

حضرت علی (ع) هم درباره جایگاه پدر و مادر می‌فرمایند: بر الوالدین اکبر فریضة. بزرگترین و مهمترین تکلیف الهی نیکی به پدر و مادر است.

در حدیث دیگر رسول خدا (ص) فرمودند: مَنْ أَصْبَحَ مَرْضِیّاً لِأَبَوَیْهِ أَصْبَحَ لَهُ بَابَانِ مَفْتُوحَانِ إِلَی الْجَنَّةِ وَ إِنْ کَانَ وَاحِدٌ مِنْهُمَا فَبَابٌ وَاحِدٌ. هر کس مورد رضایت پدر و مادرش باشد دو در بهشت به روی او باز می‌شود و اگر یکی از آن دو از وی راضی باشد یک در باز می‌شود. مستدرک الوسائل، ج 15

امام باقر(ع) نیز در همین ارتباط یادآور شدند: در سه چیز خداوند متعال به احدی اجازه ترک آنها را نداده است: ادای امانت به مرد نیکوکار و فاسق، وفای به عهد و پیمان نسبت به نیکوکار و فاسق، نیکی به پدر و مادر، نیکوکار باشند یا فاسق و لا ابالی. بحار الانوار، ج 74

پیامبر خدا (ص) در حدیث دیگری فرمودند: هر فرزند نیکوکاری که با مهربانی به پدر و مادرش نگاه کند در مقابل هر نگاه، ثواب یک حج کامل مقبول به او داده می‌شود، سؤال کردند: حتی اگر روزی صد مرتبه به آنها نگاه کند؟ فرمود: آری خداوند بزرگتر و پاک‌تر است.بحار الانوار، ج 74

پیامبر اکرم همچنین درباره خدمات فرزند به مادر می‌فرمایند: مَا حَقُّ الْوَالِدَةِ فَقَالَ هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ لَوْ أَنَّهُ عَدَدَ رَمْلِ عَالِجٍ وَ قَطْرِ الْمَطَرِ أَیَّامَ الدُّنْیَا قَامَ بَیْنَ یَدَیْهَا مَا عَدَلَ ذَلِکَ یَوْمَ حَمَلَتْهُ فِی بَطْنِهَا.

هیهات! هیهات! اگر به عدد ریگ‌های بیابان و قطره‌های باران در خدمت مادر بایستید معادل یک روزی که در شکم او بوده اید نخواهد بود. مستدرک الوسائل، ج 15

رسول اکرم همچنین درباره اهمیت حقوق زن می‌فرمایند: أعظَمُ الناسِ حَقّا علی المرأةِ زَوجُها، وأعظَمُ الناسِ حقّا عَلَی الرَّجُلِ اُمُّهُ.

بزرگترین حقّ را بر زن، شوهر او دارد و بزرگترین حقّ را بر مرد، مادر او دارد.کنز العمّال 44771

***نظر رهبر انقلاب در مقام زن و مادر

رهبر انقلاب اسلامی بارها در بیانات خود به مقام بالای زن و نقش‌های اساسی آن در تاریخ، خانواده و جامعه تاکید داشته‌اند. در ادامه به برخی از بیانات ایشان که در این خصوص عنوان کرده‌اند. می‌پردازیم:

ایشان 6 دی ماه 1402 در دیدار جمعی از بانوان کشور نقش مادری را مهمترین و برترینِ نقش‌ها در خلقت بشر به علت تضمین ادامه نسل و حیات انسان برشمردند و افزودند: این تصور که کارِ خانه از قبیل پخت و پز و شستشو وظیفه زن است، کاملاً غلط است و در خانواده کارها باید با تفاهم انجام شود همچنانکه برخی مردها هستند که در کار خانه به زنان کمک می‌کنند.

رهبر انقلاب مواجهه اسلام با مسئله زن را درست برعکس برخورد غرب، منطقی و استدلالی خواندند و افزودند: مسئله زن یکی از نقاط قوت اسلام است و نباید تصور شود که ما باید در مسئله زن پاسخگو باشیم.

ایشان برابری زن و مرد در مسئله کرامت و ارزشهای انسانی را از مؤلفه‌های منطق قوی و عقلانی اسلام دانستند و گفتند: در ارزش‌های انسانی و عروج معنوی، زن و مرد مطلقاً بر یکدیگر ترجیح ندارند و هر دو با استعداد مشابه و به میزان همت خود قادر به طی کردن مراتب عروج معنوی هستند.

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای افزودند: در زمینه‌های معنوی، خداوند در قرآن حتی گاهی زن را بر مرد ترجیح داده و زنانی مانند همسر فرعون و حضرت مریم را به عنوان الگو برای همه انسان‌های مؤمن معرفی کرده است که این رویکرد برای نفی حالت برتری‌طلبیِ مردان به دلیل شرایط مادی و جسمانی آنها است.

مقام معظم رهبری در بیانات 14 دیماه 1401 زن را مظهر آرامش می‌دانند و تاکید می‌کنند: در نقش همسری، زن در درجه‌ی اوّل مظهرِ آرامش است؛ وَ جَعَلَ مِنها زَوجَها لِیَسکُنَ اِلَیها، آرامش. چون زندگی تلاطم دارد؛ مرد در این دریای زندگی مشغول کار و تلاطم است؛ وقتی به خانه می‌آید، احتیاج به آرامش دارد، احتیاج به سکینه دارد. این سکینه را زن در خانه ایجاد می‌کند؛ لِیَسکُنَ اِلَیها؛ یعنی مرد در کنار زن احساس آرامش کند؛ زن مایه‌ آرامش است.

ایشان مادرها را مایه‌ ادامه‌ نسل دانسته و می‌فرمایند: نقش زن، نقش حقّ حیات است. جان انسان‌ها در مشت مادرها است؛ مادرها به فرزند حقّ حیات دارند. محبّتی که خدای متعال در دل مادر نسبت به فرزند قرار داده، یک چیز بی‌نظیر است؛ یعنی اصلاً هیچ عشقی از این نوع نیست، به این کیفیّت نیست که آن را قرار داده. صاحب حقّ حیات است، بعد ادامه‌ نسل؛ مادرها مایه‌ ادامه‌ نسلند، یعنی نسل بشر با «مادری» است که ادامه پیدا می‌کند.

آیت الله خامنه‌ای همچنین در بیانات 5 مرداد 1384 در خصوص انتقال فرهنگ و معرفت و تمدن از طریق مادر می‌فرمایند: اگر زنان ما از لحاظ رتبه‌ معرفتی و بینش و معلومات، سطح خود را ارتقاء دهند، این نقش با هیچ نقش دیگری، قابل مقایسه نیست... مادر است که فرهنگ و معرفت و تمدن و ویژگی‌های اخلاقیِ یک قوم و جامعه را با جسم خود، با روح خود، با خُلق خود و با رفتارِ خود، دانسته و ندانسته به فرزند منتقل می‌کند. همه تحت تأثیر مادران هستند. آن‌که بهشتی می‌شود، پایه‌ بهشتی شدنش از مادر است.

ایشان در بیانات 4 دیماه 1370 نقش مادری و همسری را مسأله اساسی و حیاتی دانسته و خاطرنشان می‌کنند: زن در خانواده یک وقت در نقش همسری ظاهر می‌شود، یک وقت در نقش مادری ظاهر می‌شود؛ هر کدام یک خصوصیتی دارند. من بارها گفته‌ام، عقیده‌ام هم همین است، که مهم‌ترین و اصلی‌ترین وظایف زن هم اینها است. مسأله‌ مادری، مسأله‌ی همسری، مسأله‌ی خانه و خانواده، مسائل بسیار اساسی و حیاتی است... شما [بانوان] اگر بزرگترین متخصص پزشکی یا هر رشته‌ دیگری بشوید، چنانچه زن خانه نباشید، این برای شما یک نقص است. کدبانوی خانه شما باید باشید؛ اصلاً محور این است.

مقام معظم رهبری در بیانات دیگرشان زنان را مدیر داخل خانه می‌دانند و معتقدند تربیت عاطفی فرزند، نقش اختصاصی مادر است و بر نقش مادر در انتقال عناصر هویت ملی تاکید کرده‌اند.

عدم منافات مسؤولیت اجتماعی زن با انجام مسئولیت خانوادگی، افتخار نبودن دور کردن زنان از فرزندداری و خصوصیات زنانه، نیاز زن به یک تکیه‌گاه مطمئن عاطفی و روحی، ارزش‌گذاری ویژه کار زن‌ها در خانه از جمله تاکیدات دیگر رهبر معظم انقلاب نسبت به زنان است که نشان دهنده نگاه جامع ایشان به ارزش والای زن است.

***سخن پایانی

مقام زن در اسلام در دو حیطه همسری و مادری مورد توجه قرار گرفته است و حتی گاهی در مقامی هم ردیف عبادت خدا ذکر شده است. بنابر این بر همه ما واجب است احترام پدر و مادر خود را نگه داشته و نه فقط در روز مادر، هر روز از آن‌ها سپاسگزار بوده و در هر شرایطی یاری‌رسان آن‎‌ها باشیم.