در روزهای اخیر گزارشی تحلیلی در خصوص وضعیت نشر دیجیتال کشور منتشر شد که بازتاب‌های فراوانی حتی در رسانه‌های غیرایرانی داشت.

امیر خوراکیان؛ معاون فرهنگی، اجتماعی و امور محتوایی مرکز ملی فضای مجازی، ضمن ارائه توضیحات تکمیلی درباره اقبال صنف نشر و جامعه به کتاب‌ها و نشر الکترونیک اظهار کرد: گسترش روزافزون صنایع فرهنگی دیجیتال باعث شده تا بسترهای انتقال محتوا و ترکیب سنتی ذی‌نفعان بخش خصوصی و ذی‌ربطان بخش دولتی و حاکمیتی در حوزه محتوا تغییر یابد.

وی افزود: کتاب‌های الکترونیکی و کتابخوان‌های دیجیتال، حوزه چاپ‌ونشر کتاب کاغذی در ایران را مانند سایر کشورهای جهان دستخوش تحول کرده است. به‌ویژه در شرایط وقوع بحران‌‌ها و بلایای طبیعی نظیر شیوع ویروس کرونا با افزایش حضور افراد در فضای مجازی و استفاده بیشتر از پلتفرم‌های آن نظیر پلتفرم‌های نشر دیجیتال، شاهد تغییرات جدی در این حوزه بوده‌ایم.

خوراکیان در ادامه گزارشی از وضعیت موجود در این حوزه مشتمل بر انواع کتاب دیجیتال تولید شده در کشور، وضعیت بازار، بازیگران اصلی، نرخ نفوذ کتاب دیجیتال و... ارائه کرد.

* کتاب دیجیتال و انواع آن

خوراکیان به کتاب دیجیتال و انواع آن اشاره کرد و توضیح داد: کتاب دیجیتال؛ کتابی است که محتوای موردنظر نویسنده به شکل پرونده‌های دیجیتال تولید شده و با ابزارهای دیجیتال خوانده می‌شوند. کتاب دیجیتال حول محور هدف مشخص‌شده توسط نویسنده، مطالب را به مخاطب انتقال می‌‌دهد. در این تعریف، کتاب دیجیتال علاوه بر نسخه‌های دیجیتال مطالب مکتوب، شامل متن و تصویر، فیلم، صوت، پویانمایی و... می‌‌شود.

وی اضافه کرد: در حال حاضر مدل‌های متنوعی از کتاب‌های دیجیتال در بازار ایران عرضه می‌شود که پس از کتاب‌‌های چاپ کاغذی در سال‌های اخیر استقبال کاربران از کتاب‌‌های صوتی در این عرصه قابل‌توجه بوده و انواع مدل‌های کتاب دیجیتال عبارتند از: کتاب‌های دیجیتال صرفاً دارای متن،‌ متن و تصویر، همراه با تصاویر متحرک، با امکانات صوتی و دیجیتال؛ کتاب‌های ویدئویی شامل صوت، تصویر و متن در قالب فیلم، کتاب‌های دیجیتال دارای محتوای چند رسانه‌ای و کتاب‌های تعاملی.

خوراکیان به مدل‌‌های کسب‌وکار هم اشاره کرد و افزود: کسب‌وکار در حوزه صنعت کتاب دیجیتال در جهان و ایران دارای مدل‌‌های مختلفی است که فراگیرترین آن‌ها فروش اشتراک است. در این مدل، با پرداخت حق عضویت ثابت توسط مشتری، استفاده از محتوای ارائه ‌شده روی یک بستر معین نیز امکان‌پذیر می‌شود.

* به امانت سپردن کتاب دیجیتال، یکی از روش‌های مؤثر و ارزان دسترسی به آن است

خوراکیان درباره مدل‌های فروش‌ عنوان کرد: سایر روش‌های فروش یا عرضه کتاب دیجیتال عبارتند از: تک‌فروشی، اجاره محتوا، ارائه محتوای رایگان و کسب درآمد از حوزه تبلیغات، دریافت هدیه نقدی از مردم یا اعانه‌های دولتی و به امانت سپردن کتاب دیجیتال (همکاری با کتابخانه‌ها).

وی با اشاره به شیوع ویروس کرونا از اسفندماه توضیح داد: در جریان شیوع ویروس کرونا، برخی از پلتفرم‌های بزرگ نظیر فیدیبو، تمرکز خود را بر فروش کتاب دیجیتال با قیمت بسیار پایین و تأمین مالی خود از طریق درآمدهای ناشی از تبلیغات گذاشته بودند. روش به امانت سپردن کتاب دیجیتال، یکی از روش‌های مؤثر و ارزان دسترسی به کتاب دیجیتال است که می‌‌تواند در کتابخانه‌های عمومی و دانشگاهی مورداستفاده قرار گیرد، ولی هم‌اکنون این روش در کشور مورداستفاده قرار نگرفته و اقدام در این خصوص مغفول است.

* 100 هزار شغل جدید به‌دلیل گسترش شیوه‌های نو

خوراکیان درباره زنجیره ارزش کتاب دیجیتال و مقایسه آن با نشر کاغذی ابراز کرد: با وجود گسترش روزافزون کتاب‌های دیجیتال در دنیا، هنوز کتابفروش‌ها به‌کار خود ادامه داده و عرضه این نوع کتاب، موجب تعطیلی آن‌ها نشده است. از این گذشته گاه با حذف گونه‌ای از کسب‌وکار، گونه‌های جدیدی از مشاغل شکل می‌گیرند که جایگزین کارهای قبلی می‌شود. آنچنان ‌که آمارهای سایت آمازون از زمان عرضه نخستین دستگاه کتابخوان الکترونیک کیندل نشان می‌دهد از سال 2007 تاکنون به‌دلیل گسترش شیوه‌های نو 100 هزار شغل جدید ایجاد شده است.

* رشد چشمگیر استفاده از کتاب دیجیتال روی گوشی تلفن همراه

معاون فرهنگی، اجتماعی و امور محتوایی مرکز ملی فضای مجازی با اشاره به «وضعیت بازار کتاب دیجیتال» اضافه کرد: در سال‌های اخیر با توسعه و گسترش پلتفرم‌های فروش کتاب دیجیتال در کشور، شاهد رشد چشمگیر استفاده از کتاب دیجیتال روی گوشی تلفن همراه بوده‌ایم.

خوراکیان به سهم کتاب دیجیتال در این آمار اشاره و تصریح کرد: در سال 1397 بازار کتاب چاپی در ایران دو هزار و 600 میلیارد تومان بوده و این رقم با رشد بسیار کم تا پایان فروردین‌ماه 1399 حدود سه‌هزار میلیارد تومان بوده است.

وی در پاسخ به سؤالی درباره نسبت کتاب فیزیکی، دیجیتال و چگونگی آن با ارائه قیاسی توضیح داد: تعداد کتاب‌های دیجیتال منتشرشده تا سال 1397 در ایران، 90 هزار عنوان برآورد شده، بنابراین نسبت کتاب کاغذی به کتاب دیجیتال در ایران، حدود 94 درصد است.

* پدیده‌‌ای با عنوان «خودناشری»

معاون فرهنگی، اجتماعی و امور محتوایی مرکز ملی فضای مجازی، خودناشری را فرصتی برای توسعه‌ محتوای فارسی و ظهور نسل‌های جدید نویسندگان دانست و تأکید کرد:‌ با بسط فضای مجازی و توسعه پلتفرم‌‌های کتابخوان، شیوه تعامل و فعالیت بازیگران زنجیره صنعت نشر کتاب متحول شده و امروزه علاوه بر رشد صنعت کتاب دیجیتال، پدیده‌‌ای با عنوان «خودناشری» به‌وجود آمده که در آن دسترسی مستقیم نویسنده به مخاطب، انعکاس سریع و آسان نظرات مخاطبان و افزایش سهم نویسندگان نسبت به سایر بازیگران زنجیره ارزش فراهم آمده است.

* تهدیدهای مرتبط با توسعه کتاب دیجیتال؛ از سرقت ادبی تا گسترش و انتشار کتب انحرافی، فاقد مجوز و لغو مجوز شده

وی با بیان اینکه استفاده از کتاب دیجیتال با وجود مزایای متعددی که دارد، می‌تواند تهدیدها و مضراتی را در پی داشته باشد، گفت: با توجه به خلاء‌های قانونی و نظارتی در حوزه کتاب دیجیتال، نقض مالکیت معنوی آثار در فضای مجازی به‌نحو گسترده‌‌تری رخ می‌‌دهد. ازاین‌رو سرقت علمی و ادبی، یکی از تهدیدهای جدی در این حوزه به‌شمار می‌‌رود. یکی از تهدیدهای جدی حوزه نشر دیجیتال در سال‌های اخیر گسترش انتشار کتب انحرافی، فاقد مجوز و لغو مجوز شده بر بستر پلتفرم‌های فروش کتاب دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی است.

وی ادامه داد: با توجه به ماهیت فضای مجازی که نظارت و پیگیری در آن به نسبت فضای فیزیکی دشوارتر بوده و موانع بسیاری دارد و متأسفانه تاکنون روش‌های نظارتی موجود، نتوانسته‌اند کارآمدی لازم را در این حوزه داشته باشند و نیاز است اقدامات مؤثرتری با همکاری دستگاه‌های ذی‌ربط در این خصوص صورت پذیرد. اخیراً در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی کارگروهی با هدف سامان‌دهی نشر دیجیتال صورت گرفته که یکی از مأموریت‌های آن، تعیین سازوکارهای مقابله با انتشار الکترونیکی کتاب‌های انحرافی و فاقد مجوز در فضای مجازی بوده و حداقل اقدام ممکن در این حوزه، ایجاد بسترهای سیستماتیک مؤثر برای نظارت بر پلتفرم‌های داخلی فروش کتاب است که امکان رگولاتوری بر آن‌ها وجود دارد. برخی از نویسندگان در عصر ارتباطات و اطلاعات به‌دلیل راحتی دسترسی به انواع محتوا در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی، به‌جای تولید دانش، سمت‌وسوی فعالیت نگارشی خود را به جابه‌جایی اطلاعات معطوف داشته و به نشر کتاب‌های کم‌ارزش و گاه بی‌ارزش مبادرت می‌کنند.

وی به مشکلات جسمی هم اشاره کرد و گفت: مطالعه کتاب روی دستگاه‌های موبایل و تبلت در بلندمدت، می‌‌تواند آثار سوء بر بینایی افراد داشته باشد، بنابراین پلتفرم‌های ارائه‌کننده کتاب دیجیتال در دنیا دستگاه‌‌های کتابخوان خود را به‌نحوی توسعه داده‌اند که بتوانند این مشکل را تا حدی کم‌تر کند.

* وجود تبعیض‌ در حمایت از ناشران کتاب دیجیتال با ناشران کاغذی کتاب

وی در راستای تبعیض‌ها در میان حمایت از ناشران کتاب دیجیتال در مقایسه با ناشران کاغذی کتاب گفت: با توجه به اهمیت ویژه‌‌ای که حوزه فرهنگ، کتاب و کتابخوانی در کشور دارد، تسهیلات، معافیت‌های مالیاتی و اعطای یارانه‌های بسیاری در قانون به کسب‌وکارهای فرهنگی حوزه نشر کاغذی تعلق می‌‌گیرد، ولی این حمایت‌ها به کسب‌وکارهای فرهنگی حوزه کتاب دیجیتال ارائه نمی‌شود! در حالیکه ازلحاظ ماهیتی، کارکرد این دو حوزه کتاب کاغذی و کتاب دیجیتال یکسان است. طی سال‌های اخیر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تلاش کرده تا این مسئله را حل کند، ولی متأسفانه تاکنون هیچ دستاورد قابل‌توجهی گزارش نشده است.

* حمایت 500 میلیون تومانی ارشاد

وی در پایان سخنان خود با اشاره به تأثیرات ویژه شیوع ویروس کرونا بر صنعت نشر دیجیتال گفت: در این بازه زمانی حمایت‌های خوبی از سوی وزارت ارشاد (حدود 500 میلیون تومان) به پلتفرم‌های عرضه کتاب دیجیتال انجام شد که پلتفرم‌ها با بهره‌گیری از آن بتوانند تسهیلات ویژه‌ای در قالب تخفیف‌ها و همچنین جشنواره‌های فروش در اختیار مخاطبان قرار داده و جذب حداکثری مخاطبان را در بازه مذکور داشته باشند.