چند روزی است که با پایان گرفتن مهرماه خشک «پاییز خشک دیگری در راه است» به‌عنوان یکی از تیترهای مهم خبری دست‌به‌دست می‌شود؛ حال آنکه این گزاره می‌تواند در آوار اخبار تلخ این روزها اتفاقی معمولی باشد که حالا از زبان رئیس مرکز ملی خشک‌سالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی اعلام شده، اما این ظاهر ماجراست و آنچه پشت این خبر به‌ظاهر معمولی نهفته حکایت از اتفاقات سیاه‌تری دارد. هرچند تعدد و توالی اخبار بد این روزها جایی برای دوراندیشی چنین اخباری نمی‌گذارد اما پیامدهای خشک‌سالی پاییزی سال گذشته و امسال اتفاقاً خیلی زود خودش را نشان می‌دهد و بدتر این‌که اولین تأثیر آن در معیشت ما مردم است.

تأثیرات آب و هوایی شاید تا چند سال پیش تنها در میانه هشدارهای فعالان محیط‌زیست و از زبان آن‌ها شنیده می‌شد اما از وقتی این پیامدها به‌صورت مستقیم در زیست شهروندان نمود پیدا کرده می‌توان حتی آن را در ‌یک تاکسی هم از زبان مسافران شنید که معنای این تغییر تنها در نزدیک‌تر شدن این تأثیرات بر زندگی روزمره شهروندان است. همه این موارد باعث شده کم‌بارشی پاییز پیش‌ رو را نه صرفاً یک تغییر اقلیمی که یک اتفاق اجتماعی و اقتصادی بنامیم. مصداق‌های این پیامدها هم حالا به شکل آشکاری به چشم می‌آید، دراین‌بین از ماجرای کمبود منابع آبی که باعث نارضایتی‌هایی در شهرهای مختلف به‌ویژه شهرهای غربی شده بگذریم تازه‌تر از آن افزایش عجیب قیمت لبنیات در چند روز گذشته است.

شاید ساده‌باورانه به‌ نظر بیاید که معلول این افزایش قیمت در پاییز خشک این سال‌هاست اما باید بدانیم کم‌بارشی‌های گذشته باعث کاهش سطح زیر کشت شده و همین عامل باعث کمبود علوفه شده است؛ اتفاقی که به طور مستقیم در تولید شیر و فرآورده‌های لبنی تأثیر داشته و یکی از دلایل مهم افزایش قیمت در این حوزه شده است و تأسف‌بارتر اینکه طی روزهای اخیر در شهری همچون همدان با اتمام آب سد اکباتان به‌عنوان اصلی‌ترین منبع تأمین آب شرب شاهد جیره‌بندی آن بودیم؛ براین اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا دراین‌باره گفت‌و‌گویی را با رئیس مرکز ملی خشک‌سالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

احد وظیفه؛ با بیان اینکه سال زراعی قبل که وضعیت بارندگی‌ها بسیار اَسف‌بار بود و بسیاری از استان‌ها بارندگی کمتر از نرمال داشتند گفت: در برخی استان‌ها نیز شدت خشک‌سالی بسیار شدید بود طوری که در بسیاری از استان‌ها کمتر از نصف بارش‌های نرمال را در سال گذشته داشتیم.

وی گفت: سال گذشته استان کرمانشاه 52 درصد کم‌بارشی و استان‌های ایلام، لرستان و چهارمحال و بختیاری تا 50 درصد کمبود بارش داشتند، این‌ وضعیت اثر خود را بر خشک‌سالی می‌گذارد و انتظار بارندگی کمتر از نرمال در پاییز امسال هم این شرایط را تشدید کرده است.

رئیس مرکز خشک‌سالی سازمان هواشناسی، با ابراز اینکه کاهش آب رودخانه‌ها موجب کشت نامناسب پاییزه شده و کم‌آبی حتی در فلات مرکزی ایران اثرات خود را نشان داده است ادامه داد: آبان‌ماه امسال هم شرایط کم‌بارشی ادامه دارد و در آذرماه شرایط قدری بهتر است، در واقع از انتهای آذرماه بارش‌ها آغاز خواهد شد و در زمستان به شرایط نرمال می‌رسیم.

وظیفه ادامه داد: ازآنجایی‌که 45 درصد از بارش‌های سالیانه در زمستان اتفاق می‌افتد، امیدواریم حاصل سال آبی امسال طوری باشد که به‌شدت خشکی سال قبل نباشد.

وی در پاسخ به این سؤال که چرا کم‌بارشی پاییز مهم است؟ گفت: افزایش دمای بالاتر از نرمال منجر به ذوب برف‌ها، آن‌هم زودتر از موعد و کاهش دبی رودخانه‌ها می‌شود، همچنین خیلی از رودخانه‌ها که در اغلب سال‌ها دائمی بودند، فصلی شده یا دیگر آبی ندارند.

رئیس مرکز ملی خشک‌سالی و مدیریت بحران هواشناسی ادامه داد: اما اینکه چرا کم‌بارشی در پاییز اتفاق بدتری است افزود: «بارش‌های تابستانه درصد کمی از بارش‌های سالانه را تشکیل می‌دهد اما با توجه به بارش‌های محدود تابستان و تداوم کم‌بارشی در فصول پاییز، در فصل زمستان و بهار خسارت قابل توجهی به جامعه کشاورزی وارد خواهد شد.

وظیفه با تأکید براینکه در حالی در پاییزی خشک به سر می‌بریم که باید بدانیم باران‌های‌ پاییزی کم‌آبی‌ها را جبران نمی‌کند و تأسف‌بارتر اینکه «در 10 سال آبی گذشته حتی یک‌بار هم ترسالی نداشتیم و منابع آب‌های زیرزمینی و آب‌های پشت سدها به‌شدت افت کرده است و وضعیت کم‌بارشی‌های پاییزی این وضعیت را تشدید خواهد کرد گفت: تأثیر مستقیم این کم‌بارشی‌ها بر کشاورزی است. کاهش سطح زیر کشت و به‌تبع آن کاهش محصولات باعث کاهش درآمدها و البته تولید می‌شود. این چرخه اما ادامه پیدا می‌کند و خیلی زود به شهرنشینان هم می‌رسد.

وی در پاسخ به این سؤال که تداوم کم‌بارشی‌های پاییزی چه پیامدهای اجتماعی به‌دنبال خواهد داشت و مهم‌تر آن‌که از چه زمانی باید منتظر این پیامدها در زندگی‌مان باشیم؟ ابراز کرد: این تأثیرات مدت‌هاست به شیوه زیست ما راه پیدا کرده و آنچه در پیش داریم تبعاتی سهمگین‌تر از گذشته است.

رئیس مرکز ملی خشک‌سالی و مدیریت بحران هواشناسی با تأکید براینکه باید به سازگاری با خشک‌سالی عادت کنیم ابراز کرد: فروپاشی اقتصاد محلی و فقر بیشتر روستاییان و شهرهای کوچک، یکی از آن پیامدهایی است که بر مسائل اجتماعی جامعه نیز تأثیر خواهد گذاشت؛ چراکه معیشت غالب روستاییان و شهرهای کوچک عمدتاً به فعالیت‌های کشاورزی و دامداری گره خورده است.

وظیفه با تأکید براینکه در کشورهای در حال توسعه به‌ویژه ایران تا مدت‌ها به تأثیرات مهم اقلیمی بر جریان‌های اجتماعی و اقتصادی مردم باور نداشتند و حالا به تکاپو افتاده‌اند که کمبودهای برنامه‌ریزی دو دهه پیش را با اقدامات زودبازده چندساله جبران کنند اذعان کرد: تداوم کم‌بارشی‌های پاییزی یکی از نشانه‌های بروز خشک‌سالی در کشور است که در درجه اول مهم‌ترین منبع معیشت جامعه روستایی و سپس شهرهای کوچک را دچار تهدید و بی‌ثباتی می‌کند.

وی با اشاره به اینکه بی‌آبی و از بین‌ رفتن زمین‌های کشاورزی و مراتع دامداری موجب ‌کاهش شدید درآمد سرپرستان خانوار می‌شود تصریح کرد: در استان‌های غربی به‌ویژه همدان که جزء استان‌های پر بارش کشور محسوب می‌شود انتظار می‌رفت همچون سنوات و تجارب موجود چیزی حدود 6 تا هفت میلی‌متر بارندگی را شاهد باشیم اما دریغ از یک قطره.

رئیس مرکز اقلیم و مدیر خشک‌سالی سازمان هواشناسی با بیان اینکه جست‌وجو برای فهرست کردن پیامدهای اجتماعی و اقتصادی کم‌بارشی‌های پاییزی ما را به یک ترکیب جالب توجه می‌رساند تشریح کرد: پیرو خشک‌سالی‌های هواشناسی و آب‌شناسی باید در انتظار خشک‌سالی اقتصادی و اجتماعی نیز باشیم زیرا هرچه شدت و گستره خشک‌سالی‌های آب‌شناسی و هواشناسی‌ بیشتر باشد، تأثیرات اجتماعی و اقتصادی آن‌هم عمیق‌تر خواهد بود.

وظیفه با اشاره به اینکه مهاجرت از معمول‌ترین پیامدهای خشک‌سالی است اذعان کرد: البته چه کسی است که نداند با افزایش مهاجرت سیل مشکلات دیگر به راه افتاده است. حاشیه‌نشینی در شهرهای بزرگ یکی از عوارض این مهاجرت‌هاست که هزینه‌های بسیار سنگینی را بر جامعه و کشور تحمیل می‌کند. نتایج سرشماری‌ها نشان می‌دهد که برخی روستاهای کشور بر اثر این‌گونه خشک‌سالی‌ها خالی از سکنه شده‌اند.

وی با بیان اینکه وقوع خشک‌سالی‌های شدید و بلندمدت به‌ویژه در مناطق حساس و شکننده موجب وارد آمدن ضررهای شدید اقتصادی و اجتماعی می‌شود تصریح کرد: خشک‌سالی سبب افزایش مهاجرت به سوی شهرها شده و فقدان شغل در محل جدید موجب افزایش نرخ بیکاری در این شهرها و رواج مشاغل غیر رسمی و زیرزمینی می‌شود که خود تأثیرات منفی اقتصادی و اجتماعی به همراه دارد.

این کارشناس هواشناسی با تأکید براینکه پیامدهای اقتصادی توالی کم‌بارشی‌ها شاید بدیهی به نظر برسد؛ چراکه اثر اولیه و مهم این پیامدها کمبود منابع آبی به‌واسطه همین تداوم کم‌بارشی‌هاست ابراز کرد: بحران آب بخش اعظمی از مناطق ایران را غیر قابل کشت کرده است؛ خبری که در صورت درستی با توجه به تداوم کم‌بارشی‌ها می‌تواند به بحران‌های اقتصادی ناشی از این اتفاق دامن بزند که البته این آمار هم تازگی ندارد و چند سال پیش هم مؤسسه تحقیقات آب و خاک ایران اعلام کرده بود از مجموع هشت میلیون هکتار اراضی کشاورزی تنها یک میلیون هکتار آن قابل کشت است.

وظیفه در پاسخ به این سؤال که چرخه آسیب‌های اقتصادی به‌واسطه این کم‌بارشی‌ها از کجا آغاز می‌شود خاطرنشان کرد: ابعاد اقتصادی با بالاترین رتبه، بیشترین تأثیرپذیری را از وقوع خشک‌سالی داشته که کاهش درآمد در اولویت اول آن قرار گرفته است.

وی عنوان کرد: «در اثر بروز خشک‌سالی، کاهش سطح زیر کشت، موجب کاهش تولید، خرید و فروش محصولات کشاورزی می‌شود که این امر کاهش ارزش اقتصادی اراضی کشاورزی را به‌دنبال دارد.

این کارشناس مدیریت اقلیم‌، افزود: به‌عبارت‌دیگر می‌توان گفت‌ در انتهای این چرخه زمین‌های کشاورزی در بهترین حالت ممکن با تغییر کاربری همراه خواهد شد که همین موضوع دومینوی اتفاقات بعدی را به حرکت درمی‌آورد؛ به این مفهوم که تغییر کاربری اراضی باعث تغییر شغل می‌شود و این موضوع کاهش تولید و درآمد و البته افزایش هزینه‌ها را به همراه می‌آورد که در پی آن افزایش بدهی‌ها و کاهش سرمایه‌گذاری اتفاق می‌افتد.

وظیفه افزود: پژوهش‌های بسیاری در این حوزه صورت گرفته که نشان می‌دهد بیشترین تأثیر خشک‌سالی ابتدا بر بخش کشاورزی، سپس صنعت و نهایتاً این بخش خدماتی است که آسیب می‌بیند.

وی با تأکید براینکه برآیند کلی مدل‌های ‌پیش‌بینی نشان می‌دهد بارش‌های ‌پاییزه امسال به‌طور نسبی کمتر از نرمال است و ایران و خاورمیانه پاییز کم‌بارشی دارد اذعان کرد: همچنین آنومالی دمایی یا بالاتر از میانگین بودن دما در ‌پاییز نیز در محدوده یک درجه ‌سانتی‌گراد پیش‌بینی شده است.

رئیس مرکز ملی خشک‌سالی و مدیریت بحران هواشناسی افزود: همه باید باور داشته باشیم که ایران یک کشور خشک و بیابانی است، پس انتظارات باید واقعی شود و فکر نکنیم این خشک‌سالی‌ها تمام می‌شود بلکه باید خود را با این اقلیم سازگار کنیم.

وظیفه، در خصوص چرایی کم‌بارشی در جهان و به‌تبع آن ایران، ابراز کرد: انتشار گازهای گلخانه‌ای سبب افزایش گرمای زمین و آب شدن یخ‌های قطبی و در نهایت افزایش سطح اقیانوس‌ها می‌شود. در سال 1965 تعدادی از دانشمندان به رئیس‌جمهور آمریکا هشدار جدی دادند که با روند فعلی مصرف گازهای گلخانه‌ای مصرف در آینده به مخاطره می‌افتد.

وی اضافه کرد: در سال 1992 پیمان کیوتو امضا شد که در آن، کشورهای پیشرفته تعهد دادند به کشورهای در حال توسعه کمک کنند تا مشکل گازهای گلخانه‌ای را حل کنند که راه حل آن نیز رجوع به انرژی‌های تجدید پذیر اعلام شد.

این کنشگر اقلیمی با تصریح بر اینکه گازهای گلخانه‌ای موجب گرم شدن و بیابان‌زایی شده است، عنوان کرد: طبق گزارشی که هیئت بین‌المللی تغییر اقلیم ارائه داده است، بیابان‌ها افزایش یافته و کم‌بارشی در ایران نیز یکی از علل افزایش گازهای گلخانه‌ای است.

وظیفه درباره اثرات گازهای گلخانه‌ای بر تغییر اقلیم، اشاره کرد: گازهای گلخانه‌ای باعث گرم شدن زمین شده و این گرمایش باعث تغییرات اقلیمی و در نهایت تغییرات اقلیمی نیز باعث تغییر الگوهای بارشی شده است و پیامد آن به‌صورت کاهش بارش در خاورمیانه و شمال آفریقا نمایان شده است.

وی ادامه داد: این تغییر الگوی بارش به این‌گونه است که در یک روز بارش شدیدی را در یک منطقه شاهد هستیم و در بقیه طول سال شاید یک بار هم بارش وجود نداشته باشد و این موضوع توسط پژوهشگاه‌های داخلی و خارجی تأیید شده است.

مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد به‌نظر می‌رسد باید در عرصه مدیریت خشک‌سالی تلاش بیشتری از سوی مسئولان صورت پذیرد و درعین‌حال نسبت به فرهنگ‌سازی در عرصه مدیریت مصرف از سوی شهروندان جدیت بیشتر به کار گرفته شود زیرا همان‌طور که عنوان شد به گفته کارشناسان باید با شرایط خشک‌سالی در کشور و به‌ویژه شهرهای غربی و به طور اخص شهر همدان سازگار شد و برای بهره‌وری بیشتر از منابع آبی موجود برنامه ریزی درستی را به کار بست.