آمار‌های رسمی و منتشر شده از اضافه‌وزن دانش‌آموزان، زنگ‌خطر‌ها را به‌صدا درآورده است. به‌تازگی معاون فرهنگی و توسعه ورزش همگانی وزارت ورزش و جوانان با اشاره به این‌که مقوله تحرک دانش‌آموزان موضوع مهمی است که باید به آن توجه داشت، خاطرنشان کرده است: «نزدیک به پنج میلیون دانش‌آموز دچار اضافه وزن هستند و این مسئله بسیار نگران کننده است و می‌تواند پیامد‌های منفی برای نظام سلامت و نظام اجتماعی کشور به دنبال داشته باشد.

به صورت جدی نیازمند تغییر و تحولات اساسی در زنگ ورزش و فعالیت ورزشی در مدارس کشور هستیم. سلامت دانش‌آموزان، کنترل وزن و موضوع تحرک دانش‌آموزان به عنوان یکی از مطالبات جدی باید در دستورکار قرار گیرد و امیدوار هستیم فدراسیون دانش‌آموزی در این راستا برنامه‌ریزی مناسبی داشته باشد.» متاسفانه اکنون به ازای هر سه دانش‌آموز، یک دانش‌آموز دارای اضافه وزن است و این آمار خبر از عمق فاجعه‌ای می‌دهد که حال یا چه بسا در آینده نزدیک گریبان کشور را خواهد گرفت. به همین بهانه و در پرونده امروز زندگی‌سلام به عوامل و آسیب‌های چاقی دانش‌آموزان پرداختیم و با یک متخصص تغذیه هم گفت‌وگویی داشتیم.

 چاقی یک معضل جهانی است

اول از همه باید بدانیم چاقی یک معضل جهانی است. پژوهش‌ها نشان می‌دهد میزان چاقی کودکان و نوجوانان در طول چهار دهه گذشته در جهان 10 برابر شده که به معنای وجود 124 میلیون پسر و دختر چاق است. این تجزیه و تحلیل که در مجله پزشکی «لنست» منتشر شده، بزرگ‌ترین پژوهش در نوع خود است و روند‌های چاقی را در بیش از 200 کشور جهان بررسی کرده است که در آن کودکان چاق با احتمال بیشتری به بزرگ سالان چاقی تبدیل می‌شوند که در معرض خطر مشکلات پزشکی جدی مانند دیابت نوع 2، چاقی، سکته مغزی و برخی سرطان‌ها مانند سرطان روده بزرگ خواهند بود. در این میان بیشترین میزان افزایش شمار کودکان و نوجوانان چاق در آسیای شرقی و جنوبی، به خصوص در چین و هند دیده می‌شود.

 آیا دانش‌آموز شما چاق است؟

چاقی معمولا بین سنین 5 تا 6 سالگی یا در دوران نوجوانی شروع می‌شود. مطالعات نشان داده است کودکی که بین 10 تا 13 سالگی چاق است، 80 درصد احتمال دارد که یک بزرگ سال چاق شود. البته باید گفته شود که چند کیلوگرم اضافه‌وزن نشان دهنده چاقی نیست. با این حال ممکن است نشان‌دهنده میل بدن به افزایش وزن آسان و نیاز به تغییر در رژیم غذایی و ورزش باشد. به طور کلی، تا زمانی که وزن کودک حداقل 10 درصد بیشتر از وزن توصیه شده برای قد و نوع بدن او نباشد، چاق در نظر گرفته نمی‌شود. از نظر پزشکی فرد چاق به کسی می‌گویند که وزنش برای قد او زیاد باشد.

شاخص نمایه توده بدنی (BMI) تعیین می‌کند که فرد چاق است یا خیر؟ این نمایه از طریق تقسیم وزن به مجذور قد به متر به دست می‌آید. اگر این شاخص بین 18 تا 25 بود، وزن فرد طبیعی است. اگر بین 25 تا 30 بود فرد دارای اضافه‌وزن است و اگر بالاتر از 30 بود فرد چاق محسوب می‌شود. هم اکنون بسیاری از سایت‌ها این کار را با وارد کردن وزن و قد برای شما انجام می‌دهند.

 پیامد‌های جسمی و روحی چاقی دانش‌آموزان

چاقی کودکان و نوجوانان با افزایش خطر مشکلات عاطفی همراه است. نوجوانانی که مشکلات وزنی دارند، عزت‌نفس بسیار پایین‌تر و همچنین محبوبیت کمتری بین همسالان خود دارند. افسردگی، اضطراب و اختلال وسواس فکری اجباری هم ممکن است برای آن‌ها رخ دهد. اما آیا این همه روی سکه است؟ البته که نه، این پرخوری در آینده منجر به افزایش خطر بیماری‌های قلبی، فشار خون بالا و مشکلات تنفسی در خواب هم می‌شود. علل چاقی پیچیده است و شامل عوامل ژنتیکی، بیولوژیکی، رفتاری و فرهنگی است. چاقی زمانی اتفاق می‌افتد که فرد کالری بیشتری نسبت به آن چه بدن می‌سوزاند، بخورد.

اگر یکی از والدین چاق باشد، 50 درصد احتمال دارد که فرزند او هم چاق شود. با این حال، زمانی که والدین هر دو چاق باشند، احتمال چاق شدن فرزندان‌شان 80 درصد است. اگرچه برخی اختلالات پزشکی می‌توانند باعث چاقی شوند، اما کمتر از یک درصد از کل چاقی‌ها ناشی از مشکلات جسمی است. چاقی در دوران کودکی و نوجوانی می‌تواند مربوط به مواردی همچون عادات غذایی ضعیف باشد که منجر به پرخوری افراطی در غیاب تحرک کافی یا ورزش می‌شود.

علل دیگری همچون موارد پزشکی مثل تداخل در کار هورمون‌ها و دارو‌های مصرفی مانند استروئید‌ها و مشکلات عصبی ناشی از رویداد‌ها یا تغییرات استرس زای زندگی مانند جدایی، طلاق، نقل مکان و مرگ عزیزان هم می‌تواند در این موضوع دخیل باشد.

 اصول درمان اضافه‌وزن و چاقی دانش‌آموزان

دانش‌آموزان چاق نیاز به ارزیابی پزشکی کامل توسط متخصص اطفال یا پزشک خانواده دارند. در صورت نبود اختلال جسمانی، تنها راه کاهش وزن، کاهش کالری مصرفی و افزایش سطح فعالیت بدنی است. کاهش وزن پایدار تنها زمانی رخ می‌دهد که انگیزه‌ای وجود داشته باشد.

از آن جایی که چاقی اغلب بیش از یک عضو خانواده را تحت تاثیر قرار می‌دهد، تبدیل تغذیه سالم و ورزش منظم به یک فعالیت خانوادگی می‌تواند شانس کنترل وزن موفق را برای کودک یا نوجوان افزایش دهد. از راه‌های مدیریت چاقی در کودکان و نوجوانان می‌توان به تغییر عادات غذایی، آهسته غذا خوردن، ایجاد یک روال مناسب برای آن به همراه برنامه‌ریزی برای وعده‌های غذایی مناسب (غذا‌های کم چرب، حذف فست فودها) و کنترل مواد غذایی دانش‌آموزان در مدرسه نام برد.

این نکته را در نظر بگیرید که چاقی اغلب می‌تواند به یک مسئله مادام‌العمر تبدیل شود چراکه بیشتر نوجوانان وزن از دست رفته خود را باز به دست می‌آورند، چون تمایل دارند به عادت‌های قبلی خود یعنی خوردن و ورزش نکردن برگردند بنابراین یک نوجوان چاق باید یاد بگیرد که غذا‌های سالم در مقادیر متوسط بخورد و لذت ببرد و برای حفظ وزن مطلوب به‌طور منظم ورزش کند. از طرفی هم والدین یک کودک چاق می‌توانند با تأکید بر نقاط قوت و ویژگی‌های مثبت فرزندشان به جای تمرکز بر مشکل وزن، عزت نفس او را بهبود بخشند.

این نکته را هم فراموش نکنید هنگامی که یک کودک یا نوجوان مبتلا به چاقی، مشکلات عاطفی هم دارد، روان پزشک کودک و نوجوان می‌تواند با پزشک تغذیه برای تهیه یک برنامه درمانی جامع همکاری کند. چنین طرحی شامل اهداف معقول کاهش وزن، مدیریت رژیم غذایی و فعالیت بدنی، اصلاح رفتار و مشارکت خانواده است.

 سلامت نسل آینده را شوخی نگیریم

یک متخصص تغذیه و رژیم‌درمانی از نگرانی‌ها بابت افزایش آمار اضافه‌وزن در دانش‌آموزان می‌گوید.

دکتر «خدیجه رحمانی» با این مقدمه که بالا بودن آمار اضافه وزن و چاقی در بین دانش‌آموزان بسیار نگران‌کننده است، می‌افزاید: «چاقی و اضافه‌وزن، زمینه ساز بروز بسیاری از بیماری‌های متابولیک است که این بیماری‌ها از یک طرف توان و کارایی فرد را کاهش می‌دهد و از طرف دیگر، بار اقتصادی زیادی را بر خانواده و جامعه برای درمان تحمیل خواهد کرد. به همین دلیل، چاقی و اضافه‌وزن دانش‌آموزان هم به لحاظ فردی و خانوادگی و هم به لحاظ اجتماعی، دردسر‌هایی را ایجاد خواهد کرد که نباید از آن غفلت شود. یکی دیگر از عوامل اهمیت چاقی نوجوانان این است که آن‌ها سازنده نسل آینده هستند و موفقیت آینده جامعه ما در گرو سلامت همین دانش‌آموزان است بنابراین نباید این مسئله را به شوخی گرفت.»

 شیوع کرونا شرایط را بدتر کرد

این متخصص تغذیه درباره نقش کرونا در این‌باره می‌گوید: «شیوع این بیماری نه تنها در ایران بلکه در تمام جهان بر چاقی کودکان تاثیر گذاشت. مجازی شدن آموزش، نداشتن تحرک، قطع شدن ارتباط‌ها به‌دلیل قرنطینه و رعایت دستورالعمل‌های بهداشتی، بیرون نرفتن و در منزل ماندن به خصوص در خانه‌های آپارتمانی که امکان فعالیت و ورزش وجود نداشت، همه و همه به خاطر شیوع کرونا بود و نتیجه‌اش افزایش وزن کودکان شد.»

 دانش‌آموزان تحت‌تاثیر تبلیغات نامناسب

«بیشترین و اصلی‌ترین دلیل بالا رفتن این آمار، نداشتن تحرک است»، این متخصص تغذیه ادامه می‌دهد: «بازی‌های رایانه‌ای، استفاده از تلفن‌همراه و... باعث‌شده تا میزان تحرک دانش‌آموزان به کمترین میزان در چند سال اخیر برسد. تحرک یکی از اصلی‌ترین معیار‌ها در رشد سالم کودکان است.

به همین دلیل، تحرک برای کودکان از نان شب واجب‌تر است. علاوه بر این، بحث الگوی غذایی‌شان هم هست. متاسفانه علاقه کودکان ایرانی، این روز‌ها بیشتر به سمت فست فودهاست. غذا‌های آماده از نظر طعم، خوشمزه هستند که آن هم به خاطر نمک، ادویه و کالری زیادی است که دارند. فست‌فود‌ها هرچند بچه‌ها را سیر می‌کنند، اما نیاز‌های اساسی بدن بچه‌ها را تامین نمی‌کنند و از نظر ریزمغذی‌ها، کاملا تهی هستند، در نتیجه باعث رشد و تکامل آن‌ها نمی‌شوند بنابراین، چون در بدن استفاده نمی‌شوند تبدیل به چربی و اضافه‌وزن خواهند شد.

بعد از نداشتن تحرک و الگوی غذایی مناسب، سبک زندگی اشتباه و رفتار‌های نامناسب مانند نداشتن ساعت خواب، بی توجهی به سلامت و... بر این مسئله تاثیرگذار است. تبلیغات یکی دیگر از عوامل تاثیرگذار در ترغیب دانش‌آموزان به داشتن الگوی غذایی نامناسب است که برای دانش‌آموزان به مراتب از بقیه رده‌های سنی، مخرب‌تر است. نیاز به فرهنگ‌سازی در این حوزه توسط مسئولان مرتبط هم باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد.»

 سرزنش دانش‌آموزان چاق فایده‌ای ندارد

دکتر رحمانی درباره نقش والدین هم می‌گوید: «مقصر عمده این مسئله، والدین هستند، اما اگر خود دانش‌آموز این موضوع را بپذیرد و از آسیب‌هایش آگاهی داشته باشد، دست به رفتار‌های پرخطر تغذیه‌ای نخواهد زد. واضح است که سرزنش دانش‌آموزان در این حوزه جایگاهی ندارد و برعکس، آسیب‌زا هم هست. دانش‌آموزان ما عاقل هستند و اگر والدین مزایا و معایب هر تصمیمی را به آن‌ها بگویند و البته خودشان هم الگوی مناسبی برای دانش‌آموز از لحاظ تغذیه‌ای باشند و دانش‌آموز را برای گرفتن تصمیم به جای اجبار، مختار بگذارند، قطعا دانش‌آموزان روش‌های مناسب تغذیه‌ای را انتخاب خواهند کرد.»