امروز بسیاری از نقاط جهان با بحران کم‌آبی و خشک‌سالی روبه‌رو هستند، به‌طوری‌که ناسا در گزارش‌های مختلف خود، به موضوع خشک‌سالی و بحران کم‌آبی ناشی از تغییرات اقلیمی اشاره و عنوان کرده است که جهان به سمت جنگ بر سر منابع آب پیش خواهد رفت.

اما دراین‌بین آنچه مسلم است اینکه برخی کشورها و مناطق، عملکرد خوبی در مقابله با این شرایط داشته‌اند؛ از راه‌اندازی پلیس آب در کالیفرنیا برای اعلام هشدار به مردم در خصوص مشکل کم‌آبی گرفته تا توسعه فناوری‌های نوین ازجمله طرح مخترع جوان ایرانی در سوئد با قابلیت تصفیه 90 درصد آب مصرفی در هنگام حمام کردن و اجرای طرح شیرین‌سازی آب دریا و سیستم نوین تصفیه آب در سنگاپور که ازجمله طرح‌های موفق در این حوزه محسوب می‌شوند.

اما تردیدی نیست که کشور ایران با افزایش گرمایش بالاتری نسبت به میانگین جهانی، با بحران کم‌آبی شدیدتری روبه‌رو است که نمونه‌هایی از این بحران را طی ماه‌های اخیر در استان‌هایی همچون اصفهان و در حال حاضر در شهرکرد و همدان شاهد هستیم به‌طوری‌که در حال حاضر جمعیت 500 تا 700 هزار نفری همدان طی 10 روز گذشته برای تأمین آب آشامیدنی با دشواری بسیاری روبه‌رو بوده‌اند و از طرفی به گفته نماینده مردم فلاورجان اصفهان در مجلس، اگر فکر چاره‌ای برای رفع بحران منابع آبی نشود، در چند ماه آینده قریب به پنج میلیون نفر از آب آشامیدنی در استان اصفهان محروم خواهند شد.

البته وضع در سایر مناطق کشور نیز چندان مطلوب نیست. به دلیل خشک‌سالی و کاهش نزولات آسمانی، طبق شواهد تولید گندم امسال در استان‌های غربی که تأمین‌کننده این محصول راهبردی و مهم در کشور بودند نسبت به سال‌‌های قبل کاهش محسوسی داشته همچنین کشت محصولات آب‌بر ازجمله برنج تنها به استان‌های گیلان و مازندران محدود شده و از کشت آن در سایر استان‌ها به دلیل محدودیت در منابع آبی جلوگیری به‌عمل‌آمده است.

اما آنچه مسلم است اینکه فرهنگ نادرست استفاده از آب در تمامی بخش‌ها، از مصارف خانگی تا کشاورزی و صنعت کشور دیده می‌شود که از باز گذاشتن شیر آب در زمان مسواک زدن و حمام کردن، پر کردن استخرهای خانگی با آب آشامیدنی، کشت محصولات آب‌بری مانند گوجه‌فرنگی، برنج و یونجه در برخی نقاط کشور ازجمله همدان تا راه‌اندازی برخی تولیدات صنعتی نظیر فولاد و نیروگاه در مناطقی که آب کافی و متناسب با فعالیت این صنایع در اختیار ندارند.

حال برای ارائه تصویری درست از آنچه این روزها منجر به بروز بحران آب در استان‌هایی همچون همدان شده که روزگارانی از آن به‌عنوان شهر هزارچشمه یاد می‌شد بر آن شدیم تا گفت‌و‌گویی را با فرود شریفی؛ رئیس هیئت‌مدیره انجمن علمی مقابله و سازگاری با خشکی و خشک‌سالی و نیز رئیس اسبق سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور به‌صورت پرسش و پاسخ ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

  عوامل دخیل در بحران فعلی آب در شهر همدان اعم از نقش گرمایش زمین، کاهش بارندگی و عدم مدیریت درست منابع آب را تبیین بفرمایید؟

ناهنجاری‌ها و نوسانات در روند پارامترهای هواشناسی ازجمله بارندگی و دما یکی از ویژگی‌های طبیعی چرخه اتمسفری است، این ناهنجاری‌ها در بسیاری از نقاط دنیا شدید بوده و موجب اختلال در اکوسیستم‌های طبیعی می‌شود.

در واقع می‌توان اذعان کرد مشکل ما در مقابله با بحران خشک‌سالی و کم‌آبی استفاده نکردن از ظرفیت‌هاست، اگر ما مشکلات زیربنایی را شناسایی نکنیم متوجه نخواهیم شد اشکال کار در کجاست و زمانی که نتوانیم صورت‌مسئله را به طور صحیح تبیین کنیم دنبال راه حل صحیح نخواهیم رفت، به‌منظور رهایی از معضل کمبود آب و مقابله با آن باید در مدیریت بخش آب از استحصال گرفته تا نحوه مصرف و همچنین الگوی کشت، تجدیدنظر کرد و در برنامه‌ریزی‌ها بازنگری اساسی داشت.

  سهم الگوی کشت حوزه کشاورزی و مدیریت آبیاری محصولات چقدر در این وضعیت مؤثر بوده و راهبرد بستن چاه‌های کشاورزی به طور واقع‌بینانه چقدر در التیام منابع آبی مؤثر است؟

ظرفیت­های آبی در هر منطقه را می‌توان به پنج دسته تقسیم کرد، آب آبی، آب سبز، آب خاکستری، آب سیاه و آب مجازی.

تولید محصول در کشاورزی وابسته به آب سبز و آبی است پس باید با آسیب‌شناسی وضعیت موجود در جهت برقراری یک چرخه مدیریتی صحیح با حضور و مشارکت تولیدکنندگان و با تکیه بر علم و دانش روز، به مقابله با کم‌آبی پرداخت که در این میان یکی از نکاتی که باید مورد توجه قرارگیرد اینکه برای رفع مشکل کم‌آبی نباید از فناوری‌های بومی کشور غفلت و تنها به فناوری‌های وارداتی تکیه کرد چراکه فناوری‌های وارداتی، متناسب با شرایط اقلیمی محل شکل‌گیری ایجاد شده، درحالی‌که فناوری‌های بومی که نیاکان ما متناسب با اقلیم کشور و برای مقابله با کم‌آبی به‌کار می‌گرفتند نتایج اثربخشی داشته و امتحان خود را پس داده است.

ازجمله راهکارهای جبران محدودیت آبی و خشک‌سالی برقراری الگوی کشت قانونی و قانونمند و استفاده بهینه از منابع موجود است پس باید روش‌های مختلف آبیاری را متناسب با شرایط هر مزرعه به‌کار گرفت و نباید این‌گونه تصور کرد که به‌عنوان‌مثال آبیاری قطره‌ای در همه مزارع کارآمد است.

شکی نیست که راهکارهای علمی می‌تواند انقلابی در تولید و توسعه فناوری‌های مورد بهره‌برداری برای بهینه‌سازی و صرفه‌جویی به‌وجود آورد اما تمامی این راهکارها ازجمله به‌کارگیری فناوری‌ها، صرفه‌جویی، سیستم‌های قیمت‌گذاری، مکانیزم‌های تشویقی و فرهنگ‌سازی به‌صورت یک بسته کامل باید دیده شود و به‌صورت به‌هم‌پیوسته مورد توجه قرار گیرد که هم در التیام منابع آبی مؤثر واقع شود و هم معیشت تولیدکنندگان را ارتقا دهد.

اما در خصوص راهبرد کاهش برداشت، یا بستن چاه‌های کشاورزی، فقط با حضور و تصمیم و اراده جمعی بهره‌برداران و تشخیص مصالح درازمدت خودشان قابل طرح در اولویت‌بندی است و نباید به‌عنوان چاره‌سازی اولویت اول مطرح باشد و این امر مستلزم بازمهندسی ساختار مدیریت آب کشور خواهد بود.

  عده‌ای از افراد معتقدند یکی از علل کمبود آب عدم لایروبی سد اکباتان است؛ بفرمایید استاندارد سدها برای لایروبی چیست و آیا با هر کاهش حجم آب ما می‌توانیم اقدام به لایروبی و افزایش حجم آبگیری سدها کنیم؟ به نظر شما دلیل عدم لایروبی سد اکباتان چیست؟

رسوب در مخزن سد اکباتان معلول وجود فرسایش و انتقال آن به داخل مخزن سد هست بنابراین با توجه به وابستگی آب شرب شهر همدان لازم است به علت و رفع آن توجه شود و با عنایت به تجربیاتی که در سایر مناطق دنیا وجود دارد شاید یک راه حل، اعلام حوضه سد و مکان تولید آب به‌عنوان حوضه ویژه‌ای است که مقررات خاصی بر آن حاکم شود، به نحوی که هم بتواند رژیم رودخانه را بهبود بخشد و هم از فرسایش، رسوب و سایر مواد آلاینده سطحی و نقطه‌ای در سطح حوضه جلوگیری شود.

انجام لایروبی، افزایش حجم مخزن، استفاده از ظرفیت آب کارستی و یا آب ژرفی و امکان بهبود شرایط توسط اقدامات آبخیزداری، موضوعاتی است که اظهارنظر در مورد آن نیاز به مطالعات خاص خود را دارد.

  به نظر شما تأمین آب از سد تالوار چقدر می‌تواند تحقق‌بخش منابع آب پایدار در همدان باشد؟ با توجه به بحث تغییر اقلیم به طور واقع‌بینانه شهری مانند همدان برای داشتن منابع پایدار آب باید چه راهبردها و اقداماتی را در پیش بگیرد؟

سؤالات متعددی بین جامعه علمی و کارشناسی کشور در رابطه با انتقال آب بین حوضه‌ای مطرح و همچنان بدون پاسخ مانده است. به‌عنوان مثال آیا همه منابع آب موجود در محل به نحو بهینه بهره‌برداری می‌شود که کمبود آن از منابع آب بین‌حوضه‌ای الزاماً تأمین شود؟ آیا در شرایط کنونی بهینه کردن مصرف آب به‌عنوان اولویت است یا انتقال بین‌حوضه‌ای با هزینه‌های بالا؟ استحصال مستقیم آب حاصل از بارش یک ظرفیت بزرگ برای تأمین بخشی از آب کشاورزی، شرب و صنعت است که به آن توجه کافی نشده. آیا استفاده از این ظرفیت نسبت به انتقال آب بین حوضه‌ای در اولویت قرار ندارد؟ انتقال آب بین‌حوضه‌ای زمانی که همه اولویت­های موجود استفاده و اثرات زیست‌محیطی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی آن ملاحظه شده باشد، یک ضرورت است، ولی با وضع موجود تداوم، اصرار و اجرای این طرح‌ها معضلات جدی را برجای خواهد گذاشت و باعث افزایش تقاضای بعدی و مجدداً کاهش منابع در پی آن خواهد شد و این چرخه باطل می‌تواند بزرگ و بزرگ‌تر شود.

در شرایط فعلی تأمین آب آشامیدنی شهر همدان و روستاهای در مسیر خط لوله، افزایش سطوح زیر کشت و تولید کشاورزی و توسعه صنایع وابسته به آن، اشتغال‌زایی، پیشگیری از مهاجرت بی‌رویه روستاییان، افزایش متوسط درآمد کشاورزان، ایجاد شرایط توسعه و رشد بخش‌های مختلف اقتصادی و جلوگیری از سیل و مهار طغیان رودخانه تالوار از اهداف انتقال آب تالوار پیش‌بینی شده است.

مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته به نظر می‌رسد عوامل دخیل در کمبود منابع آبی همدان هم به ساختار ناکارآمد مدیریت طی دو دهه گذشته و هم شرایط جوی و تغییرات اقلمی بازمی‌گردد که البته بخشی از این تغییرات را هم می‌شد طی این سال‌ها با تدبیر درست نرم‌افرازی و سخت‌افزاری به حداقل رساند اما آنچه مسلم است اینکه گویا انتقال آب از سد تالوار نیز نمی‌تواند منبع پایداری برای همدان تشنه باشد بلکه همچنان باید برای اصول حکمرانی آب و پرداخت حقابه طبیعت و محیط زیست تکیه و تمرکز کرد زیرا چنانکه گفته شد به‌زعم اساتید، انتقال آب بین‌حوضه‌ای زمانی که همه اولویت‌های موجود استفاده شده و نیز اثرات زیست‌محیطی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی آن ملاحظه شده باشد، یک ضرورت است اما یقیناً باید برای آینده شهری همچون همدان و جبران کمبود آب به‌دنبال احیای منابع بود.