فضاهای سبز در محیط شهری می‌توانند برای کاهش جزیره گرمایی شهر نقش بارزی ایفا کنند، حال آنکه طی سال‌های اخیر افزایش دمای هوا، افزایش درجه خشکی، افزایش فراوانی و شدت موج‌های گرمایی و به طور کلی تغییرپذیری آب و هوا ازجمله مخاطراتی هستند که اهمیت فضاهای سبز شهری را دوچندان ساخته‌اند چراکه نقش سرمایشی فضاهای سبز شهری به فضاهای پیرامونی نیز گسترش می‌یابد اما آنچه مسلم است اینکه وجود فضاهای سبز به‌تنهایی نمی‌تواند مشکل افزایش دما در شهرها را حل کند چراکه طراحی کاربردی این مکان‌های عمومی نقش مهمی در کمک به آن‌ها در کاهش اثرات جزایر گرمایی ایفا می‌کند.
بر این اساس با توجه به اهمیت این موضوع برآن شدیم تا گفت‌و‌گویی را با عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
محمدرضا عراقچیان با بیان اینکه فضای سبز در شهرها در چند دسته‌بندی قابل اجرا هستند، گفت: از یک منظر فضای سبز تنها به‌عنوان تکمیل‌کننده فانتزی‌ها و زیبایی فضای شهری در کنار سایر زیرساخت‌ها همچون مبلمان شهری و نورپردازی است.
وی با تأکید بر اینکه این نوع فضای سبز تزئینی ممکن است الزامی به لحاظ فنی و زیست محیطی نداشته باشد ابراز کرد: از منظر دیگر فضای سبز شهری بنا به نیاز و ضرورت در شهرها مورد استفاده قرار می‌گیرد که همین نیاز را در بخش‌های مختلف می‌توان تبیین کرد.
وی با بیان اینکه این نوع فضای سبز را می‌توان فضای سبز راهبردی و کاربردی نامید، تصریح کرد: یکی از این دلایل، هماهنگی با عوامل اقلیمی و به تعبیر بهتر مقابله با عوامل اقلیمی است.
این استاد دانشگاه با اشاره به عوامل اقلیمی اصلی (آفتاب، باد، رطوبت هوا، دما و نزولات آسمانی) گفت: همانطور که پیشتر عنوان شد در برخی موارد به دلیل ایجاد هماهنگی و یا مقابله با این عوامل، نیازمند ایجاد فضای سبز شهری هستیم.
عراقچیان افزود: به عنوان مثال معمولاً در مناطقی که در آن باد مزاحم وجود دارد درختان تنومند، پربرگ و شاخه در برخی جبهه‌های ساختمان و حتی در برخی جبهه‌های شهری به‌عنوان بادشکن مورد استفاده قرار می‌گیرند.
وی با بیان اینکه در برخی مواقع از فضای سبز برای تأمین سایه در شهر استفاده می‌کنیم، ابراز کرد: در شهرها از آنجا که نقاط آفتابی و یا به تعبیر بهتر جزیره‌های حرارتی ایجاد می‌شود استفاده از فضای سبز یکی از راهکارها برای متعادل کردن آب و هوا است.
این استاد معماری با اشاره به اینکه در برخی موارد هدف از ایجاد فضای سبز تأمین رطوبت هوا است، تشریح کرد: در شهرهای خشک یکی از مهم‌ترین رسالت‌های فضای سبز تأمین رطوبت است زیرا توانایی جذب رطوبت از زمین را دارد و می‌تواند آن را از طریق تبخیری که در سطح برگ‌ها انجام می‌شود بالاتر برده و محیط را برای زندگی قابل تحمل می‌کند.
عراقچیان با اشاره به اینکه در برخی موارد نیز فضای سبز برای تأمین و افزایش اکسیژن در محیط مورد استفاده قرار می‌گیرد، افزود: در برخی موارد نیز برای مقابله با حرکت خاک و درواقع تثبیت آن در مناطق کوهپایه‌ای، کویری و دشت‌ها مورد استفاده قرار گرفته و در تغییر و زیباسازی منطقه نیز تأثیرگذار است.
وی با اشاره به اینکه وجود درخت و فضای سبز در این گونه مناطق مانع از شست‌وشوی خاک و جاری شدن سیلاب می‌شود گفت: جالب است بدانید اگر امروز سد اکباتان پر از لجن و گل و لای شده به این دلیل است که در مناطق بالادستی آن فضای سبز وجود نداشته تا مانع حرک خاک و رسوب شود.
وی با تأکید بر اینکه گاهی نیز فضای سبز در راستای اهداف زیست‌محیطی برای مقابله با بیابان‌زایی به اجرا درمی‌آید، تشریح کرد: نمونه‌ای از این نوع فضاهای سبز را در بوئین زهرا و نقاطی از قم شاهد هستیم که اغلب از گونه‌های کم‌آب‌بر در آن‌ها استفاده شده است.
این استاد شهرسازی با تأکید بر اینکه اغلب فضای سبز شهر علاوه بر مزایای برشمرده شده در بالا با تعریف خاص از آن‌ها دارای کارکردهای اقتصادی و اجتماعی نیز می‌شوند گفت: وقتی فضای سبز در قالب پارک‌ها و فضاهای عمومی به اجرا درمی‌آید علاوه بر مزیت‌های عنوان‌شده بر اساس اهداف، ابعاد روحی، روانی و اجتماعی نیز برای شهروندان دارد.
عراقچیان افزود: علاوه بر این فضای سبز در حوزه زیست‌محیطی و ایجاد میکروکلیما (ذره اقلیم) در شهرها و بیابان نقش بسیار مثبتی دارد اما نکته این است که در ایجاد فضای سبز نوعی از آن از اهمیت بالایی برخوردار است.
وی افزود: مثلاً باید دید نوع پوشش انتخاب‌شده برای فضای سبز با شرایط آب و هوایی منطقه همخوانی دارد مثلاً ممکن است درختانی از مناطق گرمسیری وارد مناطق سردسیری کنیم اما موضوع این است که این درختان توانایی ماندگاری نداشته و خشک می‌شوند.
وی با تأکید بر اینکه انتخات گونه گیاهی منطبق با اقلیم در فضای سبز شهری از اهمیت بالایی برخوردار است افزود: موضوع بعدی مسئله آب و انتخاب گونه منطبق با وضعیت آب در شهر است زیرا در حال حاضر در شهرهایی همچون همدان مسئله آب یک موضوع حیاتی به‌شمار می‌رود.
این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه انتخاب گونه‌های کم‌آب‌بر چه در گیاهان مثمر و چه گیاهان غیر مثمر در این گونه مناطق اهمیت بالایی دارد بیان کرد: در حال حاضر حتی بین درختان سیب به‌عنوان گونه پرآب‌بر بعد از یونجه با دیگر گونه‌های گیاهی کم‌آب‌بر نیز بحث وجود دارد چه برسد به گیاهان پوششی همچون چمن که علاوه بر پرآب‌بر بودن حتی خاصیت تأمین اکسیژن را نیز نداشته و ممکن است در صورت عدم آبرسانی خشک شده و منجر به تولید گازهای مضر در محیط زیست شوند.
عراقچیان با اشاره به اینکه برخی گیاهان نیز خود محل تجمع آفات هستند تشریح کرد: توجه به این نکته اهمیت بالایی دارد زیرا استفاده از این گونه‌ها در برخی نقاط شهری مشکل‌ساز شده است.
وی با تأکید بر اینکه موضوع فضای سبز در شهرها یک موضوع خاص و پیچیده است اذعان کرد: بنابراین لازم است تیمی از کارشناسان مختلف اعم از گیاه‌شناس، شهرساز، مهندس باغبانی، محیط زیست و منظر، معمار، گرافیک و غیره در این زمینه نظر بدهند.
این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه این کارشناسان می‌بایست نسبت به تدوین و تهیه الگوی کاشت فضای سبز در شهرها اقدام کنند، افزود: در خصوص جزایر گرمایشی در شهرها باید بگویم این موضوع این روزها به یک موضوع پرطرفدار در شهرسازی و محیط زیست شهری بدل شده است.
عراقچیان ادامه داد: بر این اساس پایان‌نامه‌های فراوانی در شهرهای مختلف در این زمینه در حال مطالعه است که بر اساس آن دستگاه ثبت‌کننده اطلاعات اقلیمی در جای‌جای شهر به‌کار گرفته شده و طی یک‌سال دمای مختلف نقاط مختلف شهر رصد می‌شود.
وی با اشاره به اینکه این داده‌ها پس از ثبت، در اختیار رایانه گذاشته و در پی آن جزایر گرمایشی در نقاط مختلفی از طریق نرم‌افزار در شهر مشخص و ترسیم می‌شود، ابراز کرد: اهمیت این موضوع از آنجا نشأت می‌گیرد که در حال حاضر شهرهای ما بین سه تا پنج درجه از مناطق بیرون شهر گرمتر هستند یعنی شهرهای ما خود جزیره بزرگ حرارتی محسوب می‌شوند حال آنکه در داخل این جزیره بزرگ حرارتی در داخل شهرها با خرده جزایر حرارتی دیگر نیز مواجهیم که ممکن است یک تا چند درجه از میانگین نیز گرمتر باشند.
وی با اشاره به تعدادی از خرده جزایر حرارتی در شهر همدان گفت: میدان امام (ره) به دلیل نداشتن فضای سبز، چاپارخانه به دلایل صنعتی، خدماتی و خودرو، بازارهمدان به دلیل تردد شهروندان و متصاعد شدن حرارت و انرژی از آن‌ها ازجمله این جزایر حرارتی سطح شهر همدان هستند.
این استاد معماری با بیان اینکه پس از تعیین این مناطق لازم است تیم کارشناسی عنوان‌شده با استفاده از ابزارهای مختلف که تنها یکی از آن‌ها فضای سبز است نسبت به کاهش جزایر حرارتی اقدام کنند گفت: یکی از این ابزار، کاربری اراضی است بدین مفهوم که در برخی موارد کاهش و یا افزودن نوعی از کاربری، می‌تواند در کاهش جزایر حرارتی مثمر ثمر واقع شود.
عراقچیان افزود: مثلاً در میدان امام همدان یکی از دلایل ایجاد جزیره حرارتی، رنگ تیره سنگفرش، نداشتن فضای سبز و نبود سایه است؛ بنابراین آفتاب در این منطقه در طی روز هم جذب و هم ذخیره می‌شود حال آنکه در محدوده میدان امام شاهد وجود گازهای گلخانه‌ای نیز بوده و همین امر مانع خروج گرما نیز می‌شود.
وی ادامه داد: بنابرین شاهد حبس شدن گرما در منطقه هستیم پس با تغییر رنگ سنگفرش و ایجاد سایه‌بان، ایجاد فضای سبز، زمان‌بندی مشاغل (تعیین ساعت فعالیت برای مشاغل در راستای کاهش تردد افراد) و نیز ایجاد کریدورهای جریان هوا (مجوزهای ساخت و ساز به نحوی صادر شود که امکان جریان هوا در این ناحیه وجود داشته باشد) می‌توان تا حدودی در کاهش دما حداقل دو تا سه درجه مؤثر واقع شود.
وی با تأکید بر اینکه شاید یک تا دو درجه در یک نگاه به نظر، تغییر محسوسی نباشد اما نکته این است که عدد بسیار بالایی را در کاهش و یا افزایش یک تا سه درجه دما می‌توان در مصرف انرژی صرفه‌جویی کرد افزود: عنوان‌شده اگر در موتورخانه‌ای سه درجه کاهش دما داشته باشیم بیش از 10 درصد انرژی صرفه‌جویی می‌شود؛ پس اگر یک درجه گرما در یک نقطه شهری کاهش یاید عملاً شاهد کاهش حجم بالایی از مصرف انرژی خواهیم بود که ره‌آورد آن صرفه‌جویی و اصلاح در اقتصاد شهری است.
این استاد دانشگاه تأکید کرد: با توجه به آنچه گفته شد یکی از راهکارهای کاهش جزایر حرارتی ایجاد فضای سبز متناسب با زاویه تابش آفتاب و شدت آن در فصول مختلف سال و متناسب با نوع فضای سبز و غیره است.

طاهره ترابی مهوش