یخدان میرفتاح از آثار دوره قاجاریه در شهر ملایر است که توسط شخصی به‌نام میرفتاح ساخته شده است.

یخدان میرفتاح پس از بارش‌های فروردین‌ماه 1398 به‌دلیل شدت بارش دچار آسیب جدی شد و بخش فوقانی آن به جهت جذب و نفوذ باران و برف سنگین شده و فرو ریخت. پس از این اتفاق میراث فرهنگی استان همدان اعلام کرد تخریب یخدان میرفتاح مستندسازی شده و پس از تخصیص اعتبار بازسازی می‌شود.

این بنا فرم گنبدی پلکانی دارد و در ساخت آن از مصالح خشت، سنگ نتراشیده و آجر استفاده شده است و سطح خارجی بنا با خاک رُس سفیدی پوشانده شده تا جذب گرمای کمتری داشته باشد؛ ارتفاع بنا از کف تا گنبد 12 متر و از سطح تا منبع ذخیره یخ چهار متر است.

این یخدان دارای دو ورودی است؛ یکی به شکل دهلیز بوده که مخصوص ریزش و تخلیه یخ و دیگری که محل رفت‌وآمد بوده، با پلکانی به قسمت انتهایی یخدان و محل برداشت یخ منتهی می‌شود.

ضخامت دیوارهای گنبد در قسمت تحتانی 92 سانتی‌متر و در بالا به سه ردیف آجر 20 سانتی‌متری می‌رسد. تنها عامل تزئینی بنا دو ردیف آجرکاری است که به شکل کمربندی و به ضخامت 220 سانتی‌متر، داخل بنا را پوشانده است.

در قسمت بیرونی و داخلی یخدان دو ردیف خشت به‌کار رفته که نقش عایق را داشته و در تابستان مانع از نفوذ گرما و ذوب شدن یخ‌ها می‌شده است. قسمتی از یخدان که یخ داخل آن ریخته می‌شود، به ارتفاع 6 متر داخل زمین می‌رود و بدنه و کف سنگی دارد و به ارتفاع سه متر بدنه سنگی از سطح زمین بالاتر می‌رود، این بنای آجری بشکل گنبد پله‌ای است.

این اثر تاریخی دوران قاجار در بلوار 15 خرداد ملایر است که 25 اسفندماه 1379 با شماره ثبت 3242 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان ملایر با اشاره به اینکه این اثر تاریخی از ارزش و اهمیت بالایی برخوردار است، اظهار کرد: با تأمین اعتبار 1.5 میلیارد تومانی برای مرمت یخدان میرفتاح، ساخت گنبد بنا با 40 درصد پیشرفت فیزیکی درحال انجام است و تا پایان پاییز امسال تمام می‌شود.

ابراهیم جلیلی از عقد قرارداد با پیمانکار برای اجرای گنبد خبر داد و گفت: دو ماه است که پروژه آغاز شده و تاکنون حدود 40 درصد پیشرفت فیزیکی داشته است.

جلیلی با اشاره به اینکه اجرای گنبد کاری دقیق و زمان‌بر است، تصریح کرد: عملیات اجرای گنبد یخدان از ابتدای امسال و با تأمین اعتبار از محل سفر ریاست جمهوری به استان همدان آغاز شده و مبلغ 500 میلیون تومان اعتبار نیز از محل اعتبارات استانی برای مرمت این بنای تاریخی مصوب شد که برای اجرای حصار یخدان هزینه می‌شود.

وی با بیان اینکه قرارداد اجرای حصار یخدان با پیمانکار منعقد و عملیات اجرایی آن آغاز شده است، گفت: با اجرای گنبد این بنای تاریخی، تا پایان پاییز مرمت بنا تمام می‌شود.

رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان ملایر با بیان اینکه در سال 98 و 99 مستندسازی از وضع موجود (فتوگرامتری) تهیه شد، افزود: حصار با اعتباری بیش از 120 میلیون تومان از محل استانی نیز انجام شد.

وی اضافه کرد: در سال 1400 هم از محل استانی و ردیف متوازن، 210 میلیون تومان اعتبار برای مرمت بنا تخصیص یافت و آواربرداری، تخریب و جداسازی الحاقات، تخریب پایه‌های فرسوده، استحکام‌بخشی پایه‌های بیرونی بنا، مقاوم‌سازی پیِ اثر، خرید مصالح چوبی، ساخت قالب، تخلیه و حمل آوار به بیرون از محوطه انجام شد.

جلیلی بیان کرد: سال گذشته نیز 400 میلیون تومان اعتبار در قالب اوراق برای مرمت یخدان میرفتاح تخصیص یافت که عملیات گودبرداری با فاصله از دیوار اصلی به عمق بیش از چهار متر به متراژ دور گنبد به مساحت 48 متر انجام شد.

وی گفت: علاوه‌بر ایجاد دیوار سنگی، در فاصله هر چهار متر پایه بتی تعریف و با تزریق بتن و ایجاد کمربند بتنی، استحکام‌بخشی در بستر خاک انجام شد تا پس از احیای طاق، ساقه و پایه دوام و مقاومت لازم را برای نگهداری داشته باشد.