«جهان وارد عصر هرج و مرج شده است. درگیری‌های مسلحانه در جهان، میلیون‌ها نفری که زندگی برای آن‌ها یک جهنم روزانه و مرگبار است را درگیر کرده است؛ غزه، یک زخم قانقاریا در وجدان جمعی ما؛ اوکراین، ساحل، شاخ آفریقا، لیبی، جمهوری دموکراتیک کنگو، یمن، برمه، هائیتی و بالکان. در همه این مکان‌ها دولت‌هایی وجود دارند که بنیادهای چندجانبه‌گرایی را با مسئولیت‌پذیری صفر نادیده می‌گیرند و آن‌ها را تضعیف می‌کنند».

 

این عبارت‌ها تازه‌ترین اظهارنظرهای آنتونیو گوترش دبیرکل سازمان ملل متحد در سخنرانی سالانه خود در ارائه اولویت‌هایش برای سال 2024 در شورای امنیت سازمان ملل بود؛ پرسشی که اکنون مطرح است اینکه چه شرایط و ویژگی‌هایی، جهان آشوب مدنظر دیپلمات پرتغالی سازمان ملل را توضیح می‌دهد؟ جهانی که به زعم روزنامه ال پائیس اسپانیا، با بدترین سناریوی جنگ و درگیری در نیم قرن اخیر روبرو است و عمق راهبردی درگیری‌ها در اوکراین و خاورمیانه، تنش و اصطکاک میان چین و آمریکا و بازگشت احتمالی دونالد ترامپ به کاخ سفید، افق تاریک و پرخطری را رقم می‌زند.

 

*جهان مواجه با دو بحران جنگی همزمان با اهمیت ژئوپلیتیکی عظیم

 

جهان به طور همزمان با دو بحران جنگی در اوکراین و خاورمیانه، با اهمیت ژئوپلیتیکی عظیم روبرو است. در همین حال، ابرهای تیره و نگران‌کننده‌ای بر فراز شبه جزیره کره به‌دلیل لفاظی‌های تهدیدآمیز دو همسایه شمالی و جنوبی علیه یکدیگر سایه افکنده است. تایوان نیز به دلیل پیروزی سومین بار حزب مخالف با اتحاد چین، همچنان کانون تنش است. در این راستا، بشریت به طور دائم از درگیری‌ها رنج می‌برد و به درگیری‌های داخلی که سودان را ویران کرده است نیز می‌توان اشاره کرد. به این ترتیب، سناریویی کنونی جهان، سطحی از رویارویی و درگیری‌ها میان قدرت‌های بزرگ و متوسط است.

 

به نوشته ال پائیس، اروپا برای نخستین‌بار از سال 1945 میلادی، در حال تجربه یک جنگ بزرگ است و در حالی که حدود 30 کشور غربی، گزینه کمک به اوکراین را انتخاب کرده‌اند، حمایت آمریکا از کی‌یف در حال نزول است و این روند، موقعیت مسکو را تقویت می‌کند. شرایط به گونه‌ای است که شماری از سران سیاسی و نظامی اروپایی به شهروندان خود تأکید کرده‌اند که خطر گسترش درگیری به اروپای غربی، واقعی است. چشم‌انداز بازگشت دونالد ترامپ به کاخ سفید، به‌عنوان کسی که چندان اهمیتی برای تعهد آمریکا به ناتو قائل نیست، شرایط را متشنج و پیچیده‌تر می‌کند.

 

بوریس پیستوریوس وزیر دفاع آلمان به‌تازگی پیش‌بینی کرد که احتمال دارد پیمان نظامی آتلانتیک شمالی (ناتو) در پنج تا هشت سال آینده به یک درگیری نظامی تمام عیار با روسیه کشیده شود. ترولز لوند پولسن وزیر دفاع دانمارک نیز مدعی شد: اطلاعات جدید نشان می‌دهد که روسیه می‌تواند در سه تا پنج سال آینده به یک کشور عضو ناتو حمله کند. کارل اسکار بوهلین وزیر دفاع سوئد نیز ماه گذشته ادعا کرد که «ممکن است» در این کشور نوردیک «جنگی رخ دهد».

 

به گفته آنتونی بلینکن وزیر امور خارجه آمریکا، خاورمیانه نیز «خطرناک‌ترین وضعیت از سال 1973 و شاید حتی قبل از آن» را تجربه می‌کند. چنان که با گذشت بیش از 75 سال، مرهمی برای زخم فلسطین یافت نشده و کشورهای غربی با نادیده گرفتن رنج این ملت، جسارت و گستاخی بیشتری به رژیم صهیونیستی برای اقدامات غیر انسانی‌اش هبه کرده‌اند، درگیری میان میان رژیم صهیونیستی و فلسطین تشدید شده و ده‌ها کشور به طور مستقیم درگیر این جنگ شده‌اند. در حالی که یمن در حمایت از مقاومت مردم فلسطین در غزه، کشتی‌های صهیونیستی یا عازم سرزمین‌های اشغالی را هدف قرار می‌دهد، آمریکا به تلافی، اهدافی در یمن، عراق و سوریه را بمباران کرده است. به نوشته روزنامه اسپانیا، تنش‌ها همچنین تهران و واشنگتن را در یک مدار درگیری مستقیم خطرناک قرار داده و اگر چه هر دو طرف، سیگنال‌هایی مبنی بر نداشتن تمایل به تشدید تقابل را مخابره کرده‌اند، بازیگرانی خارج از کنترل آن‌ها در منطقه حضور دارند که کم و بیش به طور عامدانه، به این آتش دامن می‌زنند.

 

**ناآرامی‌ها در شرق آسیا

 

در همین حال، در شرق آسیا، کره شمالی در هفته‌های اخیر با حذف تعهد موسوم به «اتحاد مجدد مسالمت‌آمیز» از قانون اساسی خود و همچنین توسعه سلاح‌های جدید، چرخشی ناگهانی به خود گرفته است. کره شمالی وضعیت کشور به عنوان یک قدرت هسته‌ای را در قانون اساسی خود گنجانده و در ماه‌های اخیر چندین آزمایش موشکی بالستیک انجام داده است. از این رو، روابط پیونگ یانگ و سئول به پایین‌ترین حد در دهه‌های اخیر رسیده است. در جنوب، تایوان در شرایط رقابت غیر خشونت‌آمیز اما شدید میان دو ابرقدرت چین و آمریکا قرار گرفته است؛ چنان که گراهام آلیسون معاون سابق وزیر دفاع آمریکا به‌تازگی در مجمع داووس یادآور شد، این وضعیت در دوره تغییر موازنه نیروها، به خطرناک‌ترین شکل، در حال وقوع است.

 

جنگ‌های دیگری با پیامدهای انسانی وحشتناک و نتایج ژئواستراتژیک مهم در دهه‌های اخیر نیز رخ داده است؛ از جنگ افغانستان گرفته تا عراق؛ از جنگ‌های بالکان گرفته تا کنگو یا سوریه.

 

گردآوری آمار دقیق از قربانیان انسانی این درگیری‌ها اگر چه دشوار است اما در حال حاضر، حتی از نظر این آمارها وضعیت غم‌انگیز است. بر اساس یک مطالعه انجام شده توسط موسسه تحقیقات صلح اسلو، سال 2022، سالی با بیشترین میزان مرگ‌ومیر ناشی از جنگ‌های دولتی (که در آن دست‌کم یک بازیگر دولتی وجود دارد) از آغاز دهه 70 به استثنای سال 1984 بود. در سال 2023، اگرچه درگیری‌ها در اتیوپی کمی آرام گرفت اما به جای آن، جنگ غزه بالا گرفت. تعداد پناهندگان و آوارگان در جهان، به بیش از 100 میلیون نفر رسیده است که بالاترین رکورد در تاریخ است.

 

میا نووِنز (Meia Nouwens) کارشناس مؤسسه بین‌المللی مطالعات استراتژیک (Instituto Internacional de Estudios Estratégicos) معتقد است: ما وارد دوره‌ای شده‌ایم که درگیری‌های بین دولتی بزرگ‌تر است. ما در دوره رقابت مستقیم میان کشورهای مهم هستیم. این نگران‌کننده است. ما شاهد سطح جدیدی از همکاری‌ها میان کشورهایی همچون چین و روسیه هستیم. معاهده‌های قدیمی کنترل سلاح میان آمریکا و روسیه در حال فروپاشی است و هیچ چشم‌اندازی برای امضای قراردادهای جدید با چین وجود ندارد.

 

سرگئی رادچنکو (Sergey Radchenko) مورخ متخصص در جنگ سرد و استاد دانشکده مطالعات بین‌المللی پیشرفته در دانشگاه جان هاپکینز (Escuela de Estudios Internacionales Avanzados de la Universidad Johns Hopkins) می‌گوید: دوره کنونی، با جنگ سرد تفاوت‌هایی دارد. هیچ تقابل ایدئولوژیکی مانند آن زمان وجود ندارد و یک وابستگی متقابل وجود دارد که در آن زمان وجود نداشت. اما همچنین شباهت‌هایی وجود دارد؛ یک مورد، جنگ قدرت میان قدرت‌ها است. مورد دیگر، نقش مساله هسته‌ای بر شکل دادن به این جنگ است. وی می‌افزاید: آینده، نانوشته است و وضعیت الزاما در مسیر وخامت نیست. نشانه‌های دلگرم‌کننده‌ای مانند تلاش واشنگتن و پکن برای مهار وخامت روابط و همچنین پیام‌هایی از سوی آمریکا و ایران مبنی بر نداشتن تمایل برای تشدید تنش و تحرکاتی برای یافتن راهکار مذاکره برای بحران غزه وجود دارد.

 

به نوشته ال پائیس، اما بدیهی است که بازیگرانی مصمم به بی‌ثباتی هستند و نمی‌توان احتمال پیوستن دیگران به آن‌ها یا تشدید ناخواسته تنش‌ها را رد کرد. چشم‌انداز بازگشت دونالد ترامپ به کاخ سفید که هیچ تعهدی به ناتو نشان نمی‌دهد نیز سناریو را پیچیده‌تر می‌کند. روزنامه واشنگتن پست در پی اظهارات جنجالی این نامزد انتخابات پیش روی ریاست جمهوری آمریکا مبنی بر تشویق روسیه برای حمله به اعضای ناتو در صورت نپرداختن هزینه‌های این پیمان نظامی، از افزایش بیم و نگرانی در اروپا نوشت و قابل اعتماد بودن آمریکا را زیر سوال برد.

 

بنابراین، اگر جنگ کره (1950- 1953) یا بحران موشکی کوبا (1963) را مظهر شرایط تنش جهانی، بیش از شرایط فعلی در نظر بگیریم، مرحله‌ای که در حال حاضر در حال ورود به آن هستیم، دارای ویژگی‌هایی از خطرهای ناشناخته در مرحله نهایی بحران جنگ سرد و دوره هژمونی آمریکا به‌عنوان جهان تک‌قطبی است.

منبع: خبرگزاری ایرنا