کارشناسان اقتصادی معتقدند که صدور کالا به کشورهای همسایه در تجارت خارجی هر کشوری از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است، چراکه از یک سو با کاهش فاصله جغرافیایی و هزینه‌های تجاری کاهش می‌یابد و از سوی دیگر افزایش مبادلات تجاری و اقتصادی به معنای گره خوردن سایر تعاملات شامل تعاملات سیاسی و حتی امنیتی بوده و اهمیت بالایی دارد.

با توجه به اینکه کشور عراق به‌دلیل داشتن طولانی‌ترین مرز مشترک خشکی با جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان بهترین فرصت اقتصادی کشورمان در میان کشورهای همسایه مطرح است و افزون بر این دارای قرابت نزدیک و مشترک فرهنگی، دینی و اجتماعی است و در شرایط تحریمی کشور و موقعیت راهبردی منطقه بهترین گزینه برای توسعه روابط تجارت خارجی دوجانبه است، در مطلب پیش رو در گفت‌و‌گویی با مشاور معاون وزیر و نماینده ویژه سازمان توسعه تجارت ایران در عراق به وضعیت روابط تجاری ایران و عراق و موانع و راهکارهای توسعه تجارت بین دو کشور پرداخته‌ایم.

*جزئیات تجارت ایران و عراق در 1402

فرزاد پیلتن اظهار کرد: صادرات ایران به جهان در سال 1402 حدود 49.4 میلیارد دلار بوده که نسبت به سال 1401 حدود 8.9 درصد کاهش را نشان می‌دهد. عراق با 9.2 میلیارد دلار و 18.7 درصد از سهم صادرات کشور پس از چین (13.9 میلیارد دلار) دومین مقصد کالاهای صادراتی ایران بوده است. امارات (6.6 میلیارد دلار)، ترکیه (4.2 میلیارد دلار) و هند (2.2 میلیارد دلار) نیز در رتبه‌های بعد از عراق قرار داشته‌اند.

وی افزود: همچنین در سال 1402 عراق در رتبه نخست مقاصد صادراتی ایران در میان کشورهای همسایه قرار داشته است. امارات، ترکیه و پاکستان نیز در رتبه‌های بعدی مقاصد صادراتی ایران در میان کشورهای همسایه بوده‌اند.

وی اضافه کرد: بررسی دقیق‌تر نشان می‌دهد صادرات ایران به عراق در 12 ماهه سال 1402 بدون احتساب گاز هفت میلیارد و 298 میلیون دلار و با احتساب گاز 9 میلیارد و 216 میلیون دلار بوده است.

مشاور معاون وزیر صنعت معدن و تجارت ادامه داد: همچنین بررسی مقایسه‌ای آمارهای مذکور نشان می‌دهد صادرات ایران به عراق بدون احتساب گاز از نظر ارزش 13 درصد و از نظر وزن 16 درصد افزایش نشان می‌دهد صادرات ایران به عراق بدون احتساب گاز از نظر ارزش 13 درصد و از نظر وزن 16 درصد افزایش نشان می‌دهد. با این وجود؛ صادرات ایران به عراق با احتساب گاز طبیعی از نظر ارزشی 10 درصد و از نظر وزنی سه درصد کاهش نشان می‌دهد.

پیلتن در امور عراق در مورد علت این موضوع گفت: همانطور که مشخص است دلیل اصلی کاهش صادرات کلی به عراق، افت صادرات گاز طبیعی به این کشور طی مدت مذکور و یا عدم به‌روزرسانی آمار صادرات این محصول بوده است.

وی درباره میزان صادرات گاز به این کشور افزود: بر اساس آمارهای منتشرشده صادرات گاز از ایران به عراق در سال 1402 حدود یک میلیارد و 140 میلیون دلار بوده که نسبت به میزان صادرشده در سال 1401 (یعنی حدود سه میلیارد دلار) حدود 50 درصد کاهش داشته است.

*بی‌توجهی دولت‌ها به بازار عراق

وی در ادامه در خصوص اصلی‌ترین موانع توسعه تجارت با عراق، اظهار کرد: موانع توسعه تجارت با عراق را می‌توان به طور کلی در دو سطح دولتی و خصوصی برشمرد.

مدیرکل سابق دفتر عربی آفریقایی سازمان توسعه تجارت ایران گفت: در سطح دولتی، با وجود راهبرد کلی و کلان دولت و نظام برای توسعه مناسبات اقتصادی با عراق و فراهم شدن شرایط بسیار مناسب سیاسی و امنیتی برای گسترش این مناسبات، بسیاری از دستگاه‌های دست‌اندرکار به اهمیت بازار عراق و یا برنامه‌ریزی و تلاش برای ایجاد زیرساخت‌های مناسب توسعه روابط تجاری با این کشور و استفاده از فرصت‌های اقتصادی در این کشور اهتمام و توجه لازم را نشان نمی‌دهند.

به گفته پیلتن، هرچند سازمان توسعه تجارت ایران، وزارت امور خارجه و وزارت امور اقتصادی و دارایی به‌عنوان نهادهای مستقیم و مرتبط با تجارت با عراق و مسئول کمیسیون مشترک دو کشور پیگیری‌های زیادی در این خصوص می‌کنند، اما واقعیت این است که مشکلاتی در حوزه‌های گمرکی، پایانه‌های مرزی، حمل‌و‌نقل، استاندارد، بانکی، تضامین صادراتی، رسیدگی به اختلافات تجاری و… وجود دارد که مانع توسعه مبادلات تجاری دو کشور است.

وی ادامه داد: همچنین برنامه‌ریزی مناسب و مطلوب و مورد انتظار در میان نهادهای ذی‌ربط برای بهره‌برداری مناسب از فرصت‌های اقتصادی و تجاری عراق ازجمله سرمایه‌گذاری در حوزه‌های پرمنفعتی مانند صنایع بانکی و بیمه‌ای، پروژه‌های زیرساختی و صنعتی و یا حتی تسهیل ورود سرمایه‌گذاران و گردشگران از عراق برای تولید مشترک در ایران و یا ارائه خدمات گردشگری و افزایش درآمدهای ارزی شکل نگرفته است.

*عدم رعایت اصول حرفه‌ای بازاریابی

نماینده ویژه تجاری ایران در عراق اضافه کرد: در سطح بخش خصوصی نیز می‌توان به عدم برنامه‌ریزی تشکل‌های خصوصی مرتبط جهت بهره‌برداری از فرصت‌های توسعه روابط تجاری با عراق و همچنین عدم تلاش و برنامه‌ریزی در زمینه فرهنگ‌سازی و آموزش اعضای خود و یا انجام مطالعات تخصصی بازار و اطلاع‌رسانی و تبادل هیئت‌های تجاری و حضور فعال و حرفه‌ای در رویدادهای تجاری مانند نمایشگاه‌های عراق… از یک سو و همچنین عدم رعایت اصول حرفه‌ای بازاریابی و تجاری و اخلاق تجاری توسط بنگاه‌ها و تجار دو طرف از سوی دیگر؛ از دیگر مشکلات و موانع توسعه روابط تجاری ایران و عراق است‌.

*فقدان حمل مستقیم کالا بین ایران و عراق

پیلتن در خصوص مشکلات سیستم حمل‌و‌نقل در تجارت با عراق اظهار کرد: یکی از مهم‌ترین مشکلات حمل‌و‌نقل تجارت با عراق، فقدان حمل مستقیم کالا میان دو کشور است که موجب شده کالاهای صادراتی به عراق در پایانه‌های مرزی تخلیه و مجدداً بارگیری شود.

به گفته وی، این موضوع باعث افزایش هزینه‌ها و همچنین اتلاف وقت و کاهش کیفیت کالاها و خسارت به بسته‌بندی محصولات صادراتی کشور به عراق می‌شود.

**تأثیر ممنوعیت مبادله با ارزهای خارجی در عراق بر تجارت با ایران

وی در مورد تأثیر سیاست ممنوعیت مبادله با ارزهای خارجی در عراق بر تجارت این کشور با ایران گفت: سیاست‌های ارزی دولت عراق متناسب با شرایط داخلی اقتصادی این کشور اتخاذ می‌شود و با توجه به همین شرایط هم احتمال اصلاح و تعدیل دارد. سیاست جدید ارزی دولت عراق، اگرچه شرایط را برای توسعه روابط تجاری ایران با این کشور کمی سخت‌تر کرده، اما تجارت میان دو کشور از چنان منافع متقابلی برای دو طرف برخوردار است که می‌توان گفت این سیاست‌ها تأثیر منفی چندانی بر روابط تجاری دو کشور نخواهد داشت.

نماینده ویژه سازمان توسعه تجارت ایران در عراق تأکید کرد: شاهد این مدعا، افزایش 13 درصدی صادرات غیرنفتی ایران به عراق در سال 1402 بوده است.

*تشکیل کمیته مشترک ایران و عراق برای پیگیری مشکلات شرکت‌های ایرانی

پیلتن درباره وضعیت صادرات خدمات فنی و مهندسی به عراق نیز اظهار کرد: کشور عراق یکی از مهم‌ترین بازارهای صادرات خدمات فنی و مهندسی ایران بوده است، به طوری که در سال‌های گذشته تا حدود پنج میلیارد دلار پروژه توسط شرکت‌های ایرانی در عراق اجرا شد. در سال‌های اخیر و به‌دلیل مشکلات امنیتی و اقتصادی در عراق و همچنین شیوع ویروس کرونا و عدم پرداخت مطالبات و خسارات شرکت‌های ایرانی در عراق و همچنین مشکل پذیرش ضمانت نامه‌های این شرکت‌ها، روند صادرات خدمات فنی و مهندسی به عراق دچار مشکل شد ولی با تغییر شرایط و تلاش‌های صورت گرفته و شناسایی راهکارهای جدید، روند مجدد صادرات مذکور و تکمیل پروژه‌های قبلی و اجرای پروژه‌های جدید آغاز شده است‌.

وی افزود: در همین ارتباط هم کمیته مشترکی میان ایران و عراق برای پیگیری مسائل و مشکلات شرکت‌های ایرانی در عراق پیش بینی شده و کارگروهی نیز در سفارت ایران در بغداد با حضور نمایندگان شرکت‌های ایرانی در عراق جهت بررسی فرصت‌ها و پیگیری رفع موانع و مشکلات همکاری دو کشور در این حوزه تشکیل شده است.

پیش‌بینی افزایش 15 درصدی صادرات به عراق تا پایان سال

نماینده ویژه سازمان توسعه تجارت ایران در عراق همچنین در مورد پیش‌بینی میزان تجارت با عراق در سال 140، تصریح کرد: بررسی‌های به‌عمل آمده نشان می‌دهد ظرفیت افزایش روابط تجاری دو کشور تا دو برابر و به میزان 20 میلیارد دلار طی پنج سال و افزایش سالانه ازجمله در سال 1403 حداقل 15 درصد در حوزه صادرات و 20 درصد در حوزه واردات از عراق وجود دارد.

*تشکیل کارگروه سرمایه گذاری در سفارت ایران در عراق

پیلتن درباره اینکه آیا سرمایه‌گذاری مشترک با عراق تعریف شده یا خیر؟ گفت: زمینه‌ها و فرصت‌های سرمایه‌گذاری در عراق متنوع در دو بخش دولتی و خصوصی بوده و فرصت‌های دولتی معمولاً توسط نهادهای دولتی ذی‌ربط یا هیئت‌های سرمایه‌گذاری ملی و استانی عراق منتشر می‌شود که عمدتاً شامل احیا کارخانجات دولتی و ایجاد زیرساخت‌های عمرانی، گردشگری، بهداشت و درمان، خدمات شهری و صنعتی بوده و زمینه‌های بسیار خوبی برای همکاری مشترک و بلند مدت دو کشور در حوزه‌های مختلف است.

وی تأکید کرد: علاوه بر این، فرصت‌هایی هم برای همکاری میان بخش‌های خصوصی دو کشور وجود دارد که بررسی این فرصت‌ها و قوانین و مقررات مربوط و اطلاع‌رسانی و پیگیری‌های مورد نیاز با تشکیل کارگروه سرمایه‌گذاری در سفارت ایران در عراق در دست بررسی و پیگیری قرار گرفته است.