امروزه زنبور عسل که یکی از انواع بسیار گوناگون زنبورهاست که در پنج قاره دنیا شناخته شده و چون این حشره در محیط سربسته زندگی می‌کند، آشنایی با زندگی پر رمز و رازش همیشه برای همگان شگفت‌آور بوده. تحقیقات نشان می‌دهد اگر زنبورها به طور کلی اعتصاب کنند و کار گرد‌ه‌افشانی را انجام ندهند، در ابتدا 60 درصد محصولات کشاورزی دیگر تولید نمی‌شود و در طول زمان کار طبیعت به کل مختل می‌شود.

این نکته نقش بی‌نظیر این حشرات را در چرخه حیات به اثبات می‌رساند. بتازگی در اخباری از امریکا شنیده می‌شود که زنبورها به‌دلیل نامعلومی از کند و فرار می‌کنند که این امر کشاورزی امریکا را امسال با مخاطره سنگینی روبه‌رو و این کشور را وادار کرده است برخی محصولات کشاورزی را از امریکای جنوبی وارد کند. این امر نشان می‌دهد گرده افشانی مهم‌ترین بخش فعالیت زنبور است زیرا در زاد و ولد بسیاری از نباتات (غیر از سوزنی‌برگ‌ها) زنبورها موثرند و گرده افشانی زنبور عسل عامل بقای آن‌هاست.

در واقع زنبور عسل پیش از اینکه انسان موجودیت خود را در زمین تثبیت کند، وجود داشته و انسان از بدو خلقت با استفاده از زنبورداری بومی از زنبور عسل استفاده کرده. در زنبورداری بومی، مردم هر منطقه‌ای برحسب توانایی‌ها و امکانات خود به ساخت کندوهای بومی اقدام می‌کرده‌اند، به طوری که در موزه‌ای از کندوهای بومی، کندوهایی ساخته شده از کوزه، نی، شاخه‌های درخت، سبد، حصیر و جعبه‌های پیش ساخته مشاهده می‌شود. پس از آنکه انسان زیرکی خود را در ساخت کندو به کار برد، کندوهای مدرن ساخته شد که کارآیی بسیار بالایی در مقایسه با کندوهای بومی داشت و فناوری به‌کار رفته در کندوها بسیار نزدیک به رفتار زنبورها بود.

این نوع زنبورداری کم‌کم به‌صورت صنعت درآمد و صنعت زنبورداری اشتغالی جهانی شد و انواع گروه‌های اجتماعی به این کار مشغول شدند. بررسی‌ها نشان می‌دهد زنبورداری در هر زمانی به‌ویژه در زمان جنگ قابل انجام بوده و در دوره جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و جنگ جهانی دوم بسیاری از مردم به انجام این کار روی آوردند.

*فرآورده‌های زنبور عسل

به طور کلی عسل بهاره به‌دلیل تهیه شدن از گل‌های یکدست شفاف و عسل تابستانه تیره‌تر است. موم یکی دیگر از فرآورده‌های زنبور عسل است. از موم در لوازم آرایشی، جراحی و درمان‌های طبی بهره می‌گیرند. بره‌موم هم فرآورده دیگری است که بیشتر خود زنبورها به‌دلیل چسبندگی بالایش از آن استفاده می‌کنند.

گرده گل نیز که از سوی زنبورها جمع‌آوری می‌شود، برای انسان‌ها بسیار ارزشمند است و به‌صورت قرص درمی‌آید و تجارت می‌شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد از یک کندو در روز نیم تا 20 کیلو گرده استخراج می‌شود. از همین گرده برای لوازم آرایشی و نرم کردن و طراوت پوست استفاده می‌شود.

استفاده از ژله سلطنتی یا شهد انگبین نیز برای انسان‌ها قابل توجه است؛ چراکه باعث می‌شود عمر زنبور را از دو ماه تا 6 سال برای ملکه افزایش دهد. پرورش ملکه نیز امروزه به‌صورت یک تجارت عظیم در جهان درآمده است. از نظر پزشکی نیز زنبورها قابل توجه‌اند. برخی افراد در مقابل نیش زنبورها مقاومند و برخی دیگر آلرژی دارند، به طوری که در دفعه نخست نیش زدگی دچار تاول‌های قرمز می‌شوند و در دفعه دوم این مسئله شدت بیشتری دارد و دفعه سوم نیش‌زدگی در این افراد باعث مرگ می‌شود که در این خصوص گزارش‌هایی مبنی بر فوت وجود داشته. از طرف دیگر، به‌تازگی رابطه درمانی ناشناخته‌ای میان نیش زنبور و درمان بیماری MS که نوعی بیماری تحلیل رفتن اعصاب است، شناخته شده که در دست مطالعه است.

*رقص زنبورها

داخل کندوها مهندسی ویژه‌ای دارد و در هر لحظه زنبورها با رقص مشخصی باید محل خورشید را در آسمان نشان دهند. همچنین زنبورها می‌توانند با رقصیدن‌های مشخصی منبع غذایی را به دیگران نشان دهند. اگر فاصله منبع غذایی تا 500 متر باشد، به‌صورت دایره‌ای دور خود می‌رقصد و اگر دورتر باشد، با رقص پیچشی هشت مانندی، شکم خود را تکان می‌دهند و با تعداد رقص‌ها میزان غنی بودن غذا دیگر اطلاعات لازم را به بقیه می‌گویند. در این میان، رفتارهایی منجر می‌شود که جهت یابی زنبورها دچار اشکال شود، مثل وزش باد. در روزهایی که باد و جو ناآرامی در مزرعه قرار دارد، زنبورها دچار اشتباه می‌شوند و مسیر برگشت خود را گم می‌کنند و وارد کندوهای مجاور می‌شوند و در نهایت تلفات بالا می‌رود.

مستقر شدن کندوها در مکان‌هایی که علایم زمینی کافی وجود ندارد، باعث می‌شود زنبورها نتوانند براحتی کندوی خود را بیابند و در نهایت تلفات بالا می‌رود، همچنین مستقر کردن کندوی زنبورها درکنار یکدیگر باعث می‌شود زنبورها دچار سرگردانی شوند و به کندوهای مجاور وارد شوند.

*عوامل تهدید زنبورها

پرنده سبز قبا یکی از عوامل تهدید زنبورهاست؛ چراکه ملکه را به‌عنوان طعمه شکار می‌کند. انسان‌ها نیز به طور مستقیم و غیرمستقیم می‌توانند بقای زنبور عسل را تهدید کنند، به طوری که کشت یک دست گیاهان و محصولات کشاورزی غذای زنبورها را کاهش و آن‌ها را در معرض خطر قرار می‌دهد. همچنین جابه‌جایی کندوها باعث نقل و انتقال آفات می‌شود و به طبیعت صدمات جبران‌ناپذیری وارد می‌کند. باید توجه کرد که سمپاشی محصولات کشاورزی نیر باعث نابودی زنبورها می‌شود و در هنگام سمپاشی باید حتماً زنبورداران را مطلع کرد.

*اعضای کندو

بسیاری از نکات زندگی زنبور عسل تا سال‌های سال مکتوم بود اما پس از آن که «فون فریش» اتریشی با ساخت یک کندوی شیشه‌ای به اکتشافات مهمی دست یافت، بسیاری از امور زندگی زنبورها شناخته شد. اجتماع زنبور عسل تشکیل شده از یک زنبور کمی درشت‌تر به نام ملکه، تعداد محدودی نر که حدود 300 زنبور است و بقیه زنبورهای ماده عقیم یا کارگر هستند. جمعیت یک کندو بین 10 تا 70 هزار زنبور تخمین زده شده است.

زنبور عسل خود از شهد و گرده گل استفاده می‌کند و بچه‌های خود را نیز از همین غذا تغذیه می‌کند و مابقی شهد و گرده گل را برای بچه‌ها ذخیره می‌کند. ملکه زنبورها با رژیم غذایی خاصی تغذیه می‌شود که باعث می‌شود عمری میان سه تا 6 سال داشته باشد. ملکه داخل کندو دو نوع تخم می‌گذارد که تخم‌ها داخل حجره‌های 6 گوشه قرار دارند و تخم‌های ماده کوچک‌تر هستند.

تخم‌های ملکه از سوی زنبورهای کارگر پرورش داده می‌شود و هر ملکه در داخل کندو پنج تا 6 ملکه دیگر را می‌تواند تولید کند که تخم ملکه‌ها با دیگر تخم‌ها متفاوت است و به شکل کوزه واژگون مشاهده می‌شود. ملکه با ترشحات مخصوص از سوی کارگرها تغذیه می‌شوند که این ترشحات به ژله سلطنتی معروف است. کارگرها در صورت نیاز مانند بروز حوادث ناگهانی و پیر شدن ملکه که به نابودی او منجر می‌شود، می‌توانند تخم‌ها را تغییر شکل دهند و با تغذیه مخصوص به ملکه تبدیل کنند. زاد و ولد زنبورها در داخل کندو در طول سال ادامه دارد. این زاد و ولد در زمستان به‌دلیل شرایط آب و هوایی کم می‌شود و در اوایل بهار تخم‌گذاری ملکه بشدت افزایش پیدا می‌کند.

کارگرها در داخل کندو تا 21 روز می‌مانند و وظایف مخصوصی را انجام می‌دهند. سه تا چهار روز نخست تنها وظیفه تمیز کردن کندو و روز دوازدهم لانه‌سازی با بوم را به عهده دارند. آن‌ها با خوردن پنج کیلو عسل، یک کیلو موم تولید می‌کنند و پس از 21 روز نیروی صحرایی می‌شوند شهد و گرده گل جمع‌آوری می‌کنند. طول عمر زنبورها در تابستان دو ماه و در زمستان پنج تا 9 ماه است.

از این رو باید بیشتر به سمت مبارزه بیولوژیک و کاهش سموم کشاورزی حرکت کرد. بررسی‌ها نشان می‌دهد تولید انبوه زنبورها به‌منظور مبارزه بیولوژیک و کاهش استفاده از سموم درکشاورزی در دست اقدام است. زنبورهای کمر باریک به دو دسته تقسیم می‌شوند. در یکی از گونه‌ها زایده انتهای بدن قابلیت تخم‌گذاری دارد و در گونه دیگر زایده انتهای بدن قابلیت تخم‌گذاری ندارد و از آن برای نیش زدن استفاده می‌شود. تولید انبوه زنبورهای نوع اول برای کنترل آفات مناسب است؛ چرا که این زنبورها تخم خود را روی تخم حشرات می‌گذارند.این زنبورها که جثه کوچکی دارند از 300 میکرون تا یک سانتی‌متر مشاهده شده‌اند که امکان تولید انبوه آن‌ها در آزمایشگاه‌های شخصی بویژه در شمال کشور وجود دارد. تولید انبوه این زنبورها این امکان را می‌دهد که وزارت بهداشت، وزارت کشاورزی، شهرداری‌ها و تشکل‌های مردم نهاد به جای سموم از این زنبورها برای مبارزه بیولوژیک و کنترل آفات استفاده کنند.

*زنبوران مزرعه

وظیفه اصلی این زنبورها چرا در مزارع و باغات و صحرا برای جمع‌آوری شهد گرده گل، آب و صمغ یا بره موم است. پس از گذشت سه هفته از عمر زنبوران عسل کارگر ابتدا پروازهای تمرینی شروع و سپس پرواز اصلی برای آوردن غذا آغاز می‌شود.

*انواع پرواز زنبوران کارگر

انواع پرواز زنبوران کارگر به پروازهای تمرینی، پروازهای اصلی که شامل جهت یابی می‌شود، تقسیم می‌شود. برای انجام پروازهای شناسایی ابتدا زنبورهای کارگر از کند و خارج می‌شوند و در اطراف آن به مدت پنج دقیقه پرواز می‌کنند. این پرواز هنگام بعدازظهر انجام می‌شود و پس از عمل شناسایی زنبورها به کندو مراجعت می‌کنند. در این گونه پروازها، زنبورها اختصاصا محل دقیق کندوی خود را شناسایی می‌کنند. در این پرواز زنبور روی هیچ گلی نمی‌نشیند، چون هدفش حمل گرده و شهد نیست.

با این پرواز زنبور تنها وضع کندو و محیط اطرافش را شناسایی می‌کند و برای شناسایی دقیق محل کندو از علایم زمینی اطراف کندو مثل درختان، بوته‌ها، جویبارها و هرگونه علامتی که نزدیک کندو باشد، بهره می‌گیرد. برای انجام پروازهای جهت‌یابی از سوی زنبوران کارگر مزرعه انجام می‌شود، جمع‌آوری شهد، گرده گل و آب تا شعاع 6 تا هفت کیلومتری از کندو انجام می‌شود بنابراین زنبورهایی که حدود 6 کیلومتر از کندو فاصله گرفته‌اند، باید هنگام برگشت راه خود را تشخیص دهند و ضمناً از کوتاه‌ترین راه به کندو بازگردند. در این پرواز زنبوران باید جهت و موقعیت کندو را تشخیص دهند و برای این تشخیص از فاکتورهای مختلفی مانند خورشید، تحریکات نوری، علایم زمینی، تحریکات بویایی گل‌ها و کلنی زنبور و رنگ‌ها استفاده کنند.

*استفاده از خورشید به‌عنوان یک قطب‌نما

زنبورهای کارگر از خورشید به‌عنوان یک قطب‌نما استفاده می‌کنند و قادرند شمال، جنوب، شرق و غرب را تشخیص دهند، بنابراین، زنبورها همواره وضع خورشید را در آسمان و در ساعت مختلف روز ارزیابی می‌کنند و به خاطر می‌سپارند و در جهت‌یابی از آن‌ها استفاده می‌کنند. در زنبور عسل دو نوع چشم وجود دارد. چشم مرکب و چشم ساده. چشم‌های مرکب بزرگ و لوبیایی شکل در دوطرف و بالای سر قرار دارند و از تعداد زیادی سلول‌های 6 وجهی درست شده‌اند که هرکدام به‌عنوان یک واحد بینایی عمل می‌کند. هر چشم مرکب از چندین هزار چشم ساده تشکیل شده. چشم‌های ساده موجود در چشم مرکب به‌عنوان شیشه پلاریزه عمل می‌کنند.

درجه معینی از طیف نور را دریافت می‌کنند و زنبور در مراجعت به کندو فقط در جهتی حرکت می‌کند که همان طیف نوری را دریافت کرده. این عامل باعث می‌شود زنبور در مسیر بازگشت به کندو گم نشود و وارد کندوی خودش شود. همچنین زنبور عسل قادر است نور خورشید را در موقعیتی که آسمان کاملاً ابری است، در یافت کند و این موضوع به‌دلیل حساسیت زیاد چشم‌های زنبور عسل به اشعه ماوراءبنفش است که از ابر عبور می‌کند بنابراین چمش‌های زنبور عسل از نظر تشخیص رنگ و دریافت اشعه ماوراءبنفش قوی‌تر و کامل‌تر از چشم‌های انسان است.