صنایع دستی یکی از ظرفیت‌های هر کشوری است که ریشه در تاریخ کهن آن منطقه دارد و تلفیقی از صنعت و هنر است. در ایران نیز صنایع دستی نشأت‌گرفته از فرهنگ غنی ایرانی و اسلامی است و در هر منطقه، نشان‌دهنده فرهنگ و هنر آن منطقه است و از دیرباز تاکنون نقش اساسی در اشتغال‌زایی مردم محلی داشته، این هنر با سرمایه‌گذاری اندک برای تعداد قابل توجهی از افراد اشتغال‌زایی کرده و توانسته مشکل بیکاری جوانان که یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های امروز کشور محسوب می‌شود را برطرف کند.

صنایع دستی به عبارتی اقتصاد فرهنگ‌بنیان ماست که گستردگی انواع محصولات و تنوع در آن‌ها باعث شده تا در دنیا بی‌رقیب باشد. یکی از انواع صنایع دستی کشور ما ساز است که به دست استادکاران ماهر ساخته می‌شود و با توجه به اینکه هر یک از قومیت‌های ایران‌زمین آداب و رسوم و حتی موسیقی خاص خود را دارند؛ امروزه موسیقی اقوام ایرانی شهرت جهانی پیدا کرده و بسیار مورد توجه موسیقی‌دانان بزرگ دنیا قرار گرفته است.

موسیقی از گذشته و همزمان با زبان انسان آغاز شده و امروزه نیز به اشکال مختلف شنیده می‌شود. بشر از همان ابتدا باتوجه به صدای نی، صدای دارکوب و آواز پرندگان موفق به خلق آلات موسیقی شد و تا به امروز در این زمینه پیشرفت‌های زیادی داشته است.

هنر سازسازی با استفاده از مصالح بوم و آمیخته با آیین مردم هر منطقه است. از طرفی ذوق ذره‌بین و موشکاف ایرانی نیز در این هنر نقش اساسی دارد و باعث شده تا انواع سازها را شاهد باشیم. از طرفی صدای ساز، شناسنامه ذوق و ظرافت نیاکانمان در طول اعصار و قرون گذشته است و هنرنمایی و فن بی‌بدیل آن‌ها را به تصویر می‌کشد.

این هنر در نوع خود چکیده‌ای‌ است از هنر‌هایی چون درودگری، زرگری، معرق و نوازندگی که آن را در جایگاه کاربردی‌ترین هنر‌ها قرار داده و وقتی این اثر هنری به سرانگشتان هنرمندان نوازنده می‌رسد، جان هر شنونده را جلا می‌دهد.

با ذکر این مقدمه و برای اطلاع از چند و چون این هنر با بهروز جعفر کلهری؛ یکی از هنرمندان سرآمد استان همدان که در حرفه سازسازی مشغول است گفت‌و‌گو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید:

*جناب کلهری در ابتدا بفرمایید چرا باوجود اینکه در حرفه‌ دکوراسیون مشغول بودید به ساخت ساز روی آوردید؟

در ابتدا برادر بزرگترم به ساخت ساز روی آورد و من نیز چون در کار نجاری تبحر داشتم و به او کمک می‌کردم. بعد از این به پیشنهاد برادرم به این کار مشغول شدم. آن زمان یعنی حدود 30 سال پیش که تازه جنگ تمام شده بود، مردم کمتر به دکوراسیون خانه اهمیت می‌دادند و این امر تنها در حوزه درب‌سازی که مردم مجبور به خرید بودند، رونق داشت.

حرفه‌ دکوراسیون داخلی در گذشته با مدل امروزی متفاوت بود و افراد برای موفقیت در آن باید با هنر «کار با چوب» نیز آشنا می‌شدند. نوع چسب‌ها و تشخیص نوع استفاده از آن‌ها در هر محیط و یا پیچیدن چوب نیاز به پیش‌بینی دارد و من به‌واسطه اینکه نجاری می‌کردم کار با چوب را به‌خوبی بلد بودم.

امروزه دکوراسیون رونق یافته و سبک آن نیز متفاوت و مدرن شده، البته هنوز کارهای قدیمی طرفداران خود را دارد و برای آن باید نیروی خاص پرورش داده می‌شد که متأسفانه چنین نشده است.

با توجه به اینکه سابقه کار داشتم سعی کردم با ایجاد تغییراتی در کارم پیشرفت کنم به همین ترتیب از دستگاه‌های به‌روز همچون ماشین کپی تراش چوب کمک گرفتم، همین موجب شد تا اشکالات کارم را بدانم و درخصوص حجم صدا و سایر موارد تحقیق کنم.

*اساتید این رشته از قدیم چه کسانی بوده‌اند و چه هنر ویژه‌ای داشته‌اند؟

در هنر سازسازی افراد خیلی اطلاعات مربوطه را در اختیار دیگران قرار نمی‌دهند و کسانی مانند من خودشان این هنر را با آزمون و خطا ‌آموخته‌اند.

* مواد اولیه این هنر، صنعت از قدیم چه بوده و چگونه تأمین می‌شده؟

نوع چوب مورد استفاده در این هنر حائز اهمیت است، مثلاً در ساخت ساز ایرانی از چوب توت استفاده می‌شود؛ اما هر نوعی نیز به درد این کار نمی‌خورد. بافت چوب مورد استفاده برای ساخت ساز باید متراکم‌ و با ثبات باشد چراکه افزایش کیفیت آن باعث بهبود صدای تولیدی خواهد شد. همچنین برای سه‌تار می‌توان از چوب افرا نیز استفاده کرد.

از دیگر وسایل مورد نیاز برای این کار چسب است، در گذشته نوعی چسب وجود داشت که بیشتر مورد استفاده قرار می‌گرفت به طوری که با کمی حرارت دادن آن را در ساخت ساز به کار می‌بردند.

من از چسب‌های جدید موجود در بازار استفاده کرد‌م اما متأسفانه مناسب این کار نبود، حال آنکه چسب چوب ایرانی که تولید داخلی است به‌دلیل آنکه حالت الاستیکی دارد مورد توجه بوده و تنها موردی است که در این حوزه از گذشته تاکنون دچار تغییر شده است.

طبق نظر بسیاری از اساتید این حوزه یکی از مشکلات اساسی در سازسازی این است که اگر شما در کار خود از لاک الکل استفاده نکنید، صدای ساز مطلوب نخواهد بود؛ اما من معتقدم این موضوع در گذشته اهمیت داشته چون تنها گزینه موجود بوده، امروزه با وجود سایر رنگ‌ها برای براق کردن ساز و چوب می‌توان از دیگر مواد نیز بهره برد.

به طور کلی نجارهای قدیمی از دنبه گوسفند برای روغن‌کاری رگه‌های چوب استفاده می‌کردند که امروزه این کار با وارنیش انجام می‌شود. بعدها لاک‌الکل روی کار آمد.

لاک الکل یک روشن‌کننده و براق‌کننده طبیعی است که از ترشحات حشراتی به نام کوکوس لاکیفراکتوس که روی درختانی در مناطق استوایی مانند هندوستان و تایلند زندگی می‌کنند، به‌دست می‌آید. این ترشحات روی چوب درختان قدیمی این مناطق یافت می‌شوند و پس از جمع‌آوری و فرآوری، به‌عنوان یک ماده شفاف و براق، برای جلوه‌دهی به سطوح چوبی استفاده می‌شود که می‌توان آن را سمباده زد و سپس پولیش کشید اما مقاومت آن پایین است و بعد از مدتی که در دست نوازنده باشد کدر می‌شود و یا از بین می‌رود.

من ریسک کرده و در کارم از این ماده استفاده نکردم و نتیجه کارم نیز خوب بود و مشکلی پیش نیامد، این امر نشان می‌دهد که بسیاری از موضوعاتی که در این حرفه تابو به‌حساب می‌آید، درست نیست.

*برای ارتقا و بهبود این هنر چه کارهایی انجام داده‌اید؟

برای ارتقای کارم به‌دنبال آموختن نوازندگی رفتم، همین باعث شد تا درخصوص چگونگی صدادهی سازها، نوت و هارمونی صوت تحقیق و آن‌ها را باهم مقایسه کنم، من گیتار و سه‌تار نیز می‌سازم و سه‌تار ساخته من جدیداً نشان ملی دریافت کرده است.

تفاوت ساخته من با دیگر سه‌تارهای موجود، در «کاسه»‌ آن است؛ قدیمی‌ترها عقیده داشتند که استفاده از کاسه‌ای که از کدوی زینتی ساخته می‌شود در این نوع ساز صدای بهتری خواهد داشت، اما من بعد از تحقیق در این خصوص متوجه شدم که صدای سازی که با چوب افرا ساخته شده به‌دلیل کروی بودن داخل آن و اینکه حالت تکرار ایجاد می‌کند، باعث می‌شود صدای ساز شما یک افکت اضافه داشته باشد.

در موسیقی تولیدشده با ساز معمولی سه‌تار، بعد از صداسازی با استفاده از ابزار الکترونیکی به آن افکت اضافه می‌شود اما سازی که من ساخته‌ام این افکت به‌طور طبیعی و به‌دلیل جنس کار به آن اضافه می‌شود و همین باعث دریافت نشان ملی شده و قرار است تا در آینده در یونسکو نیز ثبت جهانی شود.

*در حال حاضر فضای شاگرد استادی برای انتقال این هنر صنایع دستی چگونه است؟

من به چندین نفر این هنر را آموخته‌ام اما امروزه افراد این موضوع را به طور حرفه‌ای پیگیری نمی‌کنند و آموزش آن‌ها مستمر نیست و برخی نیز فقط برای رفع اشکال به ما مراجعه می‌کنند البته بیشتر افراد نیز به‌دنبال تجربه و علاقه‌مند به آزمایش همه موارد توسط خود هستند.

*بازار فروش شما در حال حاضر چگونه است؟ آیا صادرات هم دارید؟

با توجه به اینکه این ساز بیشتر برای موسیقی سنتی خودمان است آنچنان صادراتی نداریم و بیشتر بر اساس سفارش افراد در داخل و یا خارج از کشور ساخته می‌شود.

در حال حاضر بازار درآمدی ما خوب نیست و فشار کاری‌مان زیاد است حال آنکه چوب توت برخی حساسیت‌‌های شدید نیز ایجاد می‌کند. من از این موضوع اطلاع نداشتم که بعداً متوجه شدم که چرا چوب به این زیبایی، در نجاری و دکوراسیون استفاده نمی‌شود.

چوب توت از خود گاز آرسنیک تولید می‌کند و اگر از آن در یک محیط بسته استفاده شود حتی با ریه سالم نیز به سرفه خواهید افتاد. این چوب وقتی حساسیت‌زا می‌شود که برش بخورد و مواد داخل آن فاسد شود، بعد از این مرحله چوب توت گاز آرسنیک تولید می‌کند، به تعبیر من شاید یک نوع سیستم دفاعی برای دفاع از درخت در برابر قطع شدن است.

هر هنر و کاری رازهای خاص خود را دارد و اثر هنری خلق‌شده توسط هنرمندان وابسته به زحمات و تلاش‌های افراد در این حوزه است، همانگونه که این استاد سازنده ساز بیان کرد ساخت یک ساز برای ایجاد نوایی خوش حتی توانسته سلامت این هنرمند را به خطر بیاندازد پس لازم است تا این افراد مورد حمایت دولت باشند و با رونق دادن به کار آن‌ها باعث جذب نیروهای جوان و فعالیت در این حوزه و جلوگیری از فراموشی چنین هنرهایی شود.

بیمه، یکی از موضوعاتی است که برای هر شغل مورد توجه است و برای فعالان حوزه صنایع دستی نیز باید در نظر گرفته شود تا افراد با اطمینان خاطر بیشتری در این عرصه‌ها فعالیت کنند. همچنین لازم است هنری مانند سازسازی را جوانان نیز بیاموزند و بتوانند با هنرنمایی‌های خود این هنر و تخصص ایرانی را به رخ جهانیان بکشند.