تقویم کردی و دانش بومی مرتبط با آن به طور خاص در ایلام و مناطق کردنشین ایران ویژگی‌های منحصر به‌فردی دارد. این تقویم با نام‌های خاصی که به هر ماه و فصل داده شده و نمادهای متعددی که در آن به کار رفته است، نشان از هماهنگی عمیق با طبیعت و آب‌وهوای منطقه دارد.
*فصل‌ها و ماه‌های کردی
تقویم کردی که در مناطق کردنشین به کار گرفته می‌شود، شامل چهار فصل و دوازده ماه است. این تقویم مانند تقویم جلالی، سال را به چهار فصل تقسیم می‌کند، اما شروع سال آن متفاوت است و فصل پاییز مقدم بر تابستان است.
ماه‌ها در این تقویم با نام‌هایی چون «گیاری باریک»، «نوروز مانگ»، «پیش»، «پکه»، و «فش رسن» مشخص می‌شوند و هر کدام از این ماه‌ها بر اساس تغییرات فصلی و اقلیمی، ویژگی‌های خاص خود را دارند.
*آغاز سال کردی
یکی از مهم‌ترین تفاوت‌های تقویم کردی با تقویم رسمی ایران، زمان آغاز سال است. در تقویم کردی، سال نو با فصل پاییز شروع می‌شود. این موضوع برخاسته از اهمیت کشاورزی و دامداری در زندگی روزمره‌ی کردها است. فصل پاییز زمانی برای برداشت محصولات و آماده‌سازی برای زمستان‌های سرد و طولانی است. این تقویم به طور سنتی با طبیعت هماهنگ شده و هر ماه با تغییرات آب‌وهوایی و دوره‌های کشاورزی همخوانی دارد.
*نمادها و معانی ماه‌ها
در هر یک از ماه‌های کردی، نمادهای خاصی وجود دارد که از طبیعت و فرهنگ منطقه نشأت گرفته‌اند. برای مثال، ماه «نوروز مانگ» با آغاز بهار و نماد شکوفایی و تازه شدن طبیعت همراه است. در ماه «پیش»، برداشت محصولات تابستانی پایان می‌یابد و فصل «پکه» با فرا رسیدن زمستان آغاز می‌شود. این نمادها علاوه بر پیوند با فعالیت‌های کشاورزی و دامداری، دارای ابعاد دینی و اسطوره‌ای نیز هستند که ریشه در باورهای کهن مردم کرد دارند.
*مناسبت‌های کردی
تقویم کردی ایلامی مناسبت‌های ویژه‌ای را شامل می‌شود که به چرخه‌ فصلی و فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی مرتبط هستند. جشن نوروز به‌عنوان مهم‌ترین جشن سالانه کردها، آغاز سال نو و ورود به بهار را جشن می‌گیرد. در این زمان، خانواده‌ها با اجرای مراسم خاص، به استقبال سال نو می‌روند. همچنین جشن‌هایی مانند «خاونکار» که در بهمن‌ماه برگزار می‌شود، نماد پایان زمستان و آغاز دوره‌ای جدید از کار و تلاش است. این جشن‌ها معمولاً با آداب‌ورسوم ویژه‌ای همراه است و ارتباط عمیقی با طبیعت و تحولات فصلی دارد.
*باورهای بومی در رابطه با تقویم
در تقویم کردی، باورهای بومی و سنتی نقش مهمی ایفا می‌کنند. مردم کرد ایلام معتقدند که تغییرات فصل‌ها و ماه‌ها نه تنها تأثیرات مستقیمی بر کشاورزی و دامداری دارد، بلکه زندگی روزمره و باورهای آن‌ها را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. برای مثال، در ماه‌های سرد سال، ایلامی‌ها بر این باورند که فصل زمستان باید با مراقبت و آمادگی کامل برای مواجهه با سرما سپری شود. آن‌ها از ماه‌های گرم برای جمع‌آوری آذوقه و آماده‌سازی برای زمستان استفاده می‌کنند. باور به نشانه‌های طبیعی و نمادهای مربوط به هر فصل، بخشی از فرهنگ عمیق و کهن این منطقه است.
*همخوانی با آب‌وهوا
این تقویم به گونه‌ای طراحی شده که کاملاً با تغییرات فصلی و شرایط آب‌وهوایی مناطق کوهستانی و سرد کردستان هماهنگ است. هر فصل و ماه به شکلی تنظیم شده که همگام با نیازهای زیستی و اقتصادی مردم باشد. ماه‌هایی که در فصل پاییز و زمستان قرار دارند، معمولاً با مناسبت‌ها و فعالیت‌های مرتبط با سرما و آماده‌سازی برای فصل‌های سرد سال همراه هستند. این تقویم به مردم امکان می‌دهد تا فعالیت‌های خود را بر اساس تغییرات طبیعی برنامه‌ریزی کنند.
*نتایج فرهنگی و اجتماعی
تقویم کردی تنها یک ابزار زمان‌سنجی نیست؛ بلکه بخشی از هویت فرهنگی مردم کرد است. هر یک از ماه‌ها و فصول در این تقویم نمادهای خاص خود را دارند که نشان‌دهنده‌ باورها، تاریخ، و فرهنگ مردم کرد است. جشن‌ها و مناسبت‌های سنتی که در این تقویم گنجانده شده، نه‌تنها به مناسبت‌های مذهبی و دینی مربوط می‌شوند، بلکه به‌عنوان ابزاری برای حفظ و انتقال فرهنگ و تاریخ مردم کرد به نسل‌های بعدی عمل می‌کنند. همچنین این تقویم با طبیعت و نیازهای زیستی مردم منطقه کاملاً هماهنگ است و به عنوان راهنمایی برای فعالیت‌های روزمره عمل می‌کند.
بررسی تقویم کردی و دانش بومی مربوط به آن، به مردم این امکان را می‌دهد تا از فرهنگ غنی کردها آگاه شوند و به شناخت دقیق‌تری از تاریخچه‌ این تقویم و نقش آن در زندگی روزمره مردم منطقه برسند.
تقویم کردی به‌عنوان بخشی از فرهنگ بومی ایران، حاوی اطلاعات ارزشمندی در مورد تاریخ، دین، و باورهای مردم است و شناخت آن می‌تواند به حفظ این میراث فرهنگی کمک کند. تقویم کردی ایلامی با نام‌ها و نمادهای منحصر به‌فرد خود، نه‌تنها به‌عنوان ابزاری برای اندازه‌گیری زمان، بلکه به‌عنوان یک نقشه‌ی فرهنگی عمل می‌کند. این تقویم نشان‌دهنده‌ی همبستگی عمیق بین مردم کرد و طبیعت است و نقش مهمی در شکل‌گیری باورها، جشن‌ها، و فعالیت‌های اقتصادی آن‌ها ایفا می‌کند. شناخت و حفظ این تقویم می‌تواند به‌عنوان گامی مهم در جهت حفظ فرهنگ و تاریخ مردم کرد ایلام و سایر مناطق کرد‌نشین ایران محسوب شود.
*اکبر یعقوبی