اقتصاد دانش‌بنیان یک مفهوم و رویکرد است که در آن، بر ایجاد و استفاده از دانش، فناوری و نوآوری در فرایندهای اقتصادی تأکید دارد. این مفهوم بر این اصل تکیه می‌کند که دانش و نوآوری باعث افزایش تولید، بهبود بهره‌وری، ایجاد اشتغال و رشد پایدار اقتصادی می‌شوند. دستیابی به اقتصاد دانش‌بنیان نیاز به سرمایه‌گذاری‌ها در بخش نیروی انسانی و طرح سیاست‌های متمرکز بر تحقیق و نوآوری دارد که در آخر بتوان از طریق کارآفرینی و خلق کسب‌وکارهای کوچک، متوسط و بزرگ دانش‌محور به اهداف کلان اجتماعی و اقتصادی دست ‌یافت.
بر این اساس با توجه به ضرورت دستیابی به اقتصاد دانش‌بنیان در مسیر توسعه کشور برآن شدیم تا درخصوص فرصت‌ها و چالش‌های پیش روی اقتصاد دانش‌بنیان با کارشناس سیاست‌گذاری اقتصادی گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
مهدی هاشم‌زاده با بیان اینکه دانش‌بنیان شدن اقتصاد ملی و ورود شرکت‌های دانش تولید، موضوعی است که تقریباً از یک دهه گذشته مطرح شده و به نوعی در عرصه اقتصادی روی آن مانور داده می‌شود، گفت: مهم‌ترین نمود و شاخص تأثیرگذاری این بخش در عرصه تولید و اقتصاد را می‌توان در مبحث مربوط به صنعت نفت و گاز مشاهده کرد که خوشبختانه رشد بسیار جدی را طی این سال‌ها در بخش‌های مختلف تجربه کرده است.
وی با ابراز اینکه خوشبختانه در این صنعت ورود دانش‌بنیان‌ها باعث شده قراردادهای مختلفی ازجمله تولیدات بار نخست در صنعت نفت و گاز و قراردادهای تأمین تجهیزات راهبردی در این صنعت رونق پیدا کند، اذعان کرد: همچنین این رونق را در صنعت برق نیز شاهد هستیم به طوری که در عمل از طریق همین شرکت‌های دانش‌بنیان با یک طرح آزمونه (پایلوت) از طریق یک ساز و کار بومی‌سازی شده در همین شرکت در معاونت علمی ذیل همین مبحث کاربرد تولید بار نخست در این صنعت مورد توجه قرار گرفته است.
وی این اتفاقات را از منظر کاهش ارزبری و دستیابی به فناوری‌های های‌تک بسیار مبارک ارزیابی کرد و افزود: امروز شرکت‌های دانش‌بنیان لبه علم و صنعت ما قرار گرفته‌اند و نیاز اساسی بسیاری از بخش‌های مختلف اقتصاد را مرتفع می‌کنند، مثلاً کمپرسورهای مرتبط با صنایع و دوربین‌های مختلفی که در صنعت نفت و گاز استفاده می‌شود به مدد و همت همین شرکت‌ها بومی‌سازی شده و در حال تولید است.
کارشناس سیاست‌گذاری اقتصادی در پاسخ به چالش‌های پیش روی اقتصاد دانش‌بنیان، عنوان کرد: بحث مربوط را می‌توان در عمل به قبل و بعد از تصویب قانون جهش تولید دانش‌بنیان تقسیم کرد.
هاشم‌زاده ادامه داد: تا قبل از تصویب این قانون قرار بر این بود که سیستم دانش‌بنیانی در کشور شکل بگیرد پس این کار را از ابتدای دهه 90 آغاز کردیم به طوری که معاونت علمی در کنار سایر معاون‌های ریاست جمهوری شکل گرفت علاوه بر این شرکت‌های دانش‌بنیان از برخی معافیت‌های محدود و نوع خاصی از معافیت‌های خاصی در بخش شکل‌گیری این شرکت‌ها نیز برخوردار شدند.
وی ادامه داد: بعد از تصویب قانون جهش تولید دانش‌بنیان، این فضا عملاً به سمت صنعتی شدن اقتصاد دانش تغییر کرد تا ما بتوانیم صنایع دانش‌بنیان داشته باشیم پس ابزارهای مختلفی هم برای تحقق این موضوع تعبیه شد.
این اقتصاددان با بیان اینکه در حال حاضر در بخش بودجه‌ریزی برای سال آینده شرایط به نفع دانش‌بنیان شدن صنایع به نحوی پیش رفته که همه مالیات دریافت شده از خام‌فروشی صنایع می‌بایست به این حوزه تخصیص یابد افزود: این موضوع حتی در حوزه صادرات خام تولیدشده توسط صنایع نیز مصداق پیدا می‌کند به طوری که همه مالیات دریافت‌شده می‌بایست در اختیار معاونت علمی ریاست جمهوری قرار گیرد.
هاشم‌زاده افزود: در این بین دو رویکرد برای معاون علمی در نظر گرفته شده، نخست قرارداد مستقیم با شرکت‌ها و دیگری تخصیص 50 درصدی این مالیات جمع‌آوری‌شده به صندوق نوآوری شکوفایی و صرف آن در راستای افزایش تسهیلات پرداختی به شرکت دانش‌بنیان.
وی با تأکید بر اینکه یقیناً این افزایش پرداخت تسهیلات نقش مؤثری در ارتقای جایگاه و فعال شدن شرکت‌های دانش‌بنیان از طریق تأمین مالی خواهد داشت، عنوان کرد: چون جنس تولیدات این شرکت‌ها بیشتر در قالب مالکیت فکری و ثبت اختراعات است و در عین حال امکان تأمین وثایق بانکی همچون سند ملک و زمین برای این قبیل شرکت‌ها با دشواری همراه است، یقیناً تزریق این تسهیلات از طریق صندوق در عرصه‌‌های مختلف به‌ویژه بازاریابی و ارتقای کیفیت محصولات به شرکت‌های دانش‌بنیان می‌تواند کمک‌کننده باشد.
وی در تبیین رویکرد نخست معاونت علمی در بستر حمایت‌ها از طریق مالیات‌های دریافتی از محل خام‌فروشی گفت: خوشبختانه عمده قراردادها در قالب اعتبار مالیاتی تحقیقات توسعه در خصوص صنایع مختلف و به‌ویژه این روزها در عرصه صنعت انرژی، با تمرکز بر تولید برق تجدیدپذیر با شرکت‌های دانش‌بنیان بسته می‌شود.
کارشناس سیاست‌گذاری اقتصادی با اشاره به اینکه بر پایه اقتصاد دانش‌بنیان لازم است منابعی همچون نفت و گاز به سمت تبدیل شدن به مواد پیش رود عنوان کرد: اکنون زمانی نیست که نفت و گاز به سوخت تبدیل شده و هدر برود بلکه در این مسیر باید با تکیه بر همت شرکت‌های دانش‌بنیان به‌دنبال سوخت‌های جایگزین تجدیدپذیر با استفاده از منابعی همچون، زمین‌گرمایی و خورشیدی رفت.
هاشم‌زاده با تأکید بر اینکه خوشبختانه امروز بیشتر شرکت‌های فعال در عرصه صنعت مجهز به فناوری‌های ‌های‌تک هستند، عنوان کرد: همچنین ماده 16 قانون جهش تولید دانش‌بنیان عنوان می‌کند که می‌بایست صنایع حداقل پنج درصد از نیاز خود را از طریق انرژی تجدیدپذیر و نیروگاه‌های تجدیدپذیر تأمین کنند که این امر خود صنایع و اقتصاد را به سمت دانش‌بنیان تحریک می‌کند.
وی با اشاره به اینکه در پی تداوم این روند حمایتی انتظار می‌رود در سال‌های آتی در خصوص شکل‌گیری و فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان شاهد جهش جدی به‌ویژه در عرصه صنایع مرتبط با حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر باشیم تشریح کرد: در پی جایگزینی انرژی‌های تجدیدپذیر یقیناً در حوزه تولید محصولات شیمیایی از طریق ساخت پتروپالایشگاه‌ها ورود جدی خواهیم داشت که در این بخش نیز اهمیت شکل‌گیری و بهره‌مندی از ظرفیت شرکت‌های دانش‌بنیان غیر قابل انکار است چراکه تکمیل زنجیره ارزش از طریق آن‌ها می‌تواند در بازارهای جهانی چند 100 برابر فروش خام ارزآوری را برای کشور به همراه داشته باشد.
وی با ابراز اینکه در حال حاضر از آخرین وضعیت شرکت‌های دانش‌بنیان و سهم آن‌ها از اقتصاد کشور اطلاعات خاصی نداریم، عنوان کرد: آمار و ارقام متناقضی وجود دارد چراکه در محاسبات بعضاً ممکن است تنها بخشی از فعالیت یک شرکت دانش‌بنیان آمده باشد اما همه فعالیت آن ارزیابی می‌شود.
این کارشناس اقتصادی، با تأکید بر اینکه تا قبل از سال 1402 شرکت‌های دانش‌بنیان عملاً تعریف خاصی از صنعتی شدن نداشته و تنها هدفی که بر اساس اهداف دنبال می‌شد، پیدایش این شرکت‌ها بود خاطرنشان کرد: خوشبختانه بعد از تصویب تولید در دانش‌بنیان‌ها ما توانسته‌ایم یک رویکرد بسیار نوآورانه در حوزه تحقیق، توسعه و تولید بار نخست داشته باشیم.
هاشم‌زاده تشریح کرد: مهم‌ترین رویکرد حمایتی که دستگاه‌ها باید نسبت به اقتصاد دانش‌بنیان در نظر بگیرند رفع کلیه نیازهای وارداتی از طریق این شرکت‌ها است.
وی با بیان اینکه مهم‌ترین چالش پیش روی توسعه اقتصاد دانش‌بنیان در همه بخش‌ها به این موضوع بازمی‌گردد که امروز تنها وزارت نفت و تا حدودی وزارت نیرو از فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان حمایت می‌کنند عنوان کرد: مسئله این است که وزارت جهاد کشاورزی، صنعت و وزارتخانه‌های دیگر که تعداد بی‌شماری از کارخانجات را در زیرمجموعه خود دارند، حمایت جدی از این شرکت‌های فعال در عرصه تولید مرتبط ندارند این در حالی است که یقیناً جایگاه شرکت‌های دانش‌بنیان در این بخش با اثرگذاری در فرایند توسعه زنجیره ارزش، بسیار ارزشمند است.
وی درخصوص چالش بازاریابی گفت: در این بین برای محصولات یونیک و بار اولی در حوزه بازاریابی مشکلی وجود ندارد؛ زیرا ما با قانون انحصار تولید مواجهیم؛ یعنی وقتی محصولی برای نخستین‌بار در کشور تولید، تست و جایگزین شد، عملاً طبق قانون، واردات آن محصول ممنوع و همه، محصول مورد نیاز خود را از همان تولیدکننده انحصاری داخل کشور که تولید بار نخست داشته تأمین می‌کنند.
کارشناس سیاست‌گذاری اقتصادی خاطرنشان کرد: درخصوص تولیدات دانش‌بنیانی که در قالب تولید بار نخست جای نمی‌گیرند باید بگویم دخالت ما در بازار واقعی محصول، حس رقابت را از بین خواهد برد؛ بنابراین در این بخش باید قائل به بازار رقابتی و توسعه بازار بر مبنای بهبود کیفیت محصول بود.
مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد؛ نقش دانش و مدیریت دانش در تأثیرگذاری و شکل‌گیری تولید پایدار و همچنین اقتصاد دانش‌بنیان بسیار مهم و قابل توجه است. دانش بدون شک مهم‌ترین بعد فناوری به‌شمار می‌رود و از این رو شکل‌گیری اقتصاد دانش‌بنیان بر پایه آن نهادینه شده و از طرف دیگر رشد شاخص‌های اقتصاد دانش‌بنیان که در سطوح سرمایه انسانی، سخت‌افزاری و نرم‌افزاری نمایان می‌شود می‌تواند ضمن افزایش بهره‌وری سیستم رشد تولید محصولات فناورانه را سبب شود.
بدون شک سیاست پایدار در این حوزه، حمایت تمام‌قد از شرکت‌های دانش‌بنیان، البته با دوری از اقدامات احساسی یا شعاری است و باید منطبق بر برنامه‌ریزی و انتقال درست نیاز‌ها و چالش‌های صنعت و رشد متوازن شرکت‌های فناور باشد.
منطبق بر فرمایش صریح مقام معظم رهبری رشد تولید به رشد اقتصادی منتهی می‌شود و حسب تأکید ایشان بر اقتصاد دانش‌بنیان نیز توسعه محصولات و رشد تولید منطقی در این حوزه است، چراکه تولید داخل امن‌تر است و ضمن اینکه از خروج ارز از کشور جلوگیری می‌کند، توسعه محصولات تحریمی، راهبردی و فناورانه را هدف قرار خواهد داد.
بدون شک حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان علاوه بر شکل‌دهی اقتصاد امن دانش‌بنیانی محصول‌محور و نه خام‌محور، به تربیت و حفظ نیروی متخصص کارا در کشور هم منجر خواهد شد.
نکته مهم دیگر اینکه نباید فراموش کرد که پیشرفت کشور از مسیر اعتماد و باور به توان علمی و پذیرش ریسک‌های اجرایی این طرح‌های کوچک و بزرگ اتفاق خواهد افتاد. این یک شعار نیست، بلکه باوری است که باید با مدل فکری و حرکتی آن را در همه بخش‌ها اقتصادی و نه فقط صنعت نفت و گاز بالفعل کرد.

طاهره ترابی مهوش