بررسی‌ها نشان می‌دهد تغییرات الگوی بارندگی از برف به باران یا برف به همراه یخبندان شدید، هرچند در تقویت منابع آبی ایران تأثیرگذار است اما این تغییرات شدید بیش از آن‌که جنبه مثبتی در زندگی داشته باشد، بیشتر زنگ خطر و هشداری جدی برای کلیت آب و هوایی خاورمیانه و به‌‌ویژه ایران است.
تغییرات اقلیمی که باید در هزاران یا میلیون‌ها سال رخ می‌داد، در فاصله کمتر از سه دهه، وضعیت اقلیمی ایران را کاملا دگرگون کرده که آثار این دگرگونی، سبک زندگی اجتماعی ایرانیان را هم تحت تأثیر قرار می‌دهد. هرچند با شروع سال آبی جدید، بارش‌های به نسبت خوبی را در ایران شاهد بودیم اما این پدیده به این معنا نیست که منابع آبی ایران تقویت‌شده و امسال از خطر خشک‌سالی جستیم، بلکه این هشدارها زنگ خطری برای همه ابعاد زندگی اجتماعی است.
  سال آبی چیست؟
سال آبی یا سال هیدرولوژیک یک بازه زمانی 12 ماهه است که در آن مقدار کل بارش برف و باران اندازه‌گیری و گزارش می‌شود. سال آبی از اول مهرماه هر سال شروع شده و در 31 شهریور سال بعد به پایان می‌رسد. بارش نزولات آسمانی در فصول پاییز و زمستان و استفاده از آب حاصل در فصول بهار و تابستان، موجب می‌شود برای سهولت در انجام محاسبات هیدرولوژیکی از سال آبی استفاده ‌شود.
  تغییرات شدیدی که به نفع اقلیم ایران نیست
روند بارندگی‌های 50 سال اخیر کشور بیانگر وضعیت نامطلوب نزولات جوی سال آبی جاری است. به‌طور مثال سال آبی 1399-1400 با ثبت 157.7 میلی‌متر بارندگی یکی از کم‌بارش‌ترین سال‌های نیم قرن اخیر را به خود اختصاص داد.
با وجود آن‌که این میزان در سال آبی 1400-1401 تا اندازه‌ای بهبود یافت و به میزان 203.9 میلی‌متر رسید اما از آن‌جا که این میزان بارندگی‌ها در فصل مناسب یعنی پاییز، زمستان و بهار رخ نداد، از این‌رو کار به جایی رسید که بنابر گزارش‌های وزارت نیرو سدهای پایتخت بیش از 76 درصد کسری آب داشتند.
بیشترین میزان بارندگی سال آبی گذشته هم به‌دلیل بروز پدیده‌ای به نام «مونسان» بود که درست در مردادماه 1401 یعنی در فصلی که کمتر نیاز آبی از نزولات آسمانی برای کشت محصولات در کشور وجود داشت و آن هم در مناطق کویری رخ داد که بیشتر به‌صورت سیلاب و همراه با گل و لای فراوانی بود و تأثیر چندانی بر وضعیت منابع آبی نداشت، هرچند که نمی‌توان منکر اثرات مثبت آن هم بود.
همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد در 50 سال اخیر فقط سال‌های آبی1348-1349 با ثبت 134 میلیمتر میانگین بارندگی، 79-78 با ثبت 149 میلی‌متر و سال آبی 87-86 با ثبت 134 میلی‌متر بارندگی به مراتب وضعیت نامناسب‌تری را نسبت به سال آبی 1399-1400 تجربه کرده‌اند و در پایان جدول بارندگی‌های نیم قرن اخیر کشور قرار گرفته‌اند.
در این بین سال آبی 72-71 نیز با ثبت 368 میلی‌متر پربارش‌ترین دوره زمانی کشور در نیم قرن اخیر بوده و پس از آن سال آبی 1397-1398 با ثبت 342 میلی‌متر و سال آبی 75-74 با ثبت 339 میلی‌متر پربارش‌ترین سال‌های نیم قرن اخیر کشور بوده‌اند.
در مجموع می‌توان گفت از حدود 10 سال پیش به این سو، کشور به‌صورت مداوم بارندگی‌های کمتر از میانگین بلندمدت را تجربه کرده و گرفتار خشک‌سالی شده، هرچند در دو سال آبی 1397-1398 و 1398-1399 به ترتیب 342.1 و 317.7 میلی‌متر بارندگی در کشور را شاهد بودیم که از میانگین بلندمدت کشور هم بیشتر بود اما این میزان درست در سال آبی 1399-1400 و 1400-1401 به میزان بسیار زیادی کاهش داشت و از سال آبی 87-86 که کشور بدترین شرایط بارش‌ها را در آن زمان تجربه کرده بود، این دو سال نیز به عنوان کم‌بارش‌ترین سال‌های کشور شناخته می‌شوند.
میانگین بلندمدت بارش‌های کشور از سال 1370 تاکنون حدود 233.8 میلی‌متر است که نشان می‌دهد در سه دهه اخیر، ایران فقط 12 سال بارندگی‌های فراتر از میانگین و 13 سال بارش‌هایی کمتر از میانگین را تجربه کرده است.
بررسی روند دمای کشور نیز در این سه دهه حاوی اطلاعات ارزشمند دیگری است که در نظر داشتن آمار آن با آمار مربوط به میانگین بارش‌ها در این مدت می‌تواند اطلاعات مفیدی را ارائه دهد. چنانچه مشخص است در این سه دهه، میانگین دمای هوای کشور در سال 1401 نسبت به سال 1370 تقریبا سه درجه افزایش داشته است.
به عبارت دیگر براساس اطلاعات مرکز ملی خشک‌سالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی و طبق جدول زیر، در طول 30 سال به ازای هر یک دهه، یک درجه افزایش دما به صورت میانگین برای کشور به ثبت رسیده که رقم قابل توجه و هشداری جدی است. باید توجه داشت که این آمار فقط به صورت میانگین بوده و به طور قطع آثار افزایش دما در بسیاری از نقاط در طول سه دهه گذشته بسیار بیشتر از سه درجه بوده است.
این تغییرات دمایی در حالی برای ایران اتفاق افتاده که به گفته دانشمندان میانگین تغییرات دمایی بیش از 1.5 درجه آثار بسیار زیادی بر زندگی میلیاردها نفر خواهد داشت.
  جمع‌بندی
برآیند دو وضعیت فوق (میانگین بارش و دما) در مدت 30 سال گذشته نشان می‌دهد در ایران تغییرات اقلیمی شدیدی در حال رخ دادن است که این تغییرات با توجه به وضعیت جهانی بسیار نگران‌کننده است.
شکی نیست که تغییرات اقلیمی همواره و در همه زمان‌ها وجود داشته که جهان امروزی را برای ما ایجاد کرده اما باید در نظر داشت سرعت این تغییرات به اندازه‌ای بالاست که که اگر قرار بود تغییراتی در طول هزار سال رخ بدهد، در سه دهه به وقوع پیوسته است. این تغییرات که بیشتر بر اثر دستکاری بشر بر طبیعت بوده با هر رویکردی، قابل توجیه نیست. تأثیرات این تغییرات اقلیمی به قدری زیاد است که هر اندازه هم درآمد از آن به دست آید، در درازمدت به سبب آسیب‌های وارد شده، هزینه‌های بسیار زیادی را برای جامعه به همراه دارد.
مرور اتفاقاتی مانند بارندگی در سه سال اخیر شاید بتواند موضوع را روشن‌تر کند. در سال 1400 که یکی از خشک‌ترین سال‌های ایران بود، مناطقی چون «خور و بیابانک» در میان کویر مرکزی و «گناباد» در شرق این کویر، با بارش‌های بسیار خوبی مواجه شدند به‌گونه‌ای که رودخانه فصلی شهر گناباد بعد از 50 سال پرآب شد. یا در سال 1401 و درست در میانه تابستان شهرهای کویری یزد، رفسنجان، انار، کرمان و... بر اثر پدیده مونسان، بارندگی بسیار زیاد همراه با تخریب و فرسایش زیاد را تجربه کردند. بارندگی که تقریباً هیچ‌گاه و در این فصل سال در این مناطق سابقه نداشت.
باید در نظر داشت که اقلیم ایران یک اقلیم گرم و خشک با آب‌وهوای بیابانی است و نباید انتظار داشت که می‌توان کویر ایران را به گلستانی سرسبز تبدیل کرد. تمدن ایران در دو هزار و 500 سال گذشته با اقلیم گرم و خشک خو گرفته و دوام آورده است، بنابراین هر نوع اقدام در زمینه تغییر اقلیم در کشور باید با مطالعات دقیق علمی و بررسی‌های همه‌جانبه زیست محیطی انجام شود.
امیرحسین غلام‌زاده نطنزی