چهاردهم اسفندماه 1402، دانشگاه حکیم سبزواری میزبان یک نشست پژوهشی با موضوع «زیست‌بوم‌گرایی در ایران» بود؛ این نشست که در قالب سلسله‌نشست‌های «زیر سایه کتاب» از سوی کتابخانه، مرکز اسناد و موزه‌های دانشگاه حکیم سبزواری برگزار می‌شد، با افتتاح فاز نخست موزه زیست‌بوم‌گرایی ایران در این دانشگاه همراه بود.
   ما ایرانیان برای بقای زیست‌بوم خود راهکارهایی منحصر به فرد داشته‌ایم
در این نشست تخصصی که به ارائه دستاوردهای دوره پسادکتری دکتر هستی قادری‌سهی و نیز معرفی آثار زیست‌بوم‌گرایانه فارسی اختصاص داشت، محمودرضا سلیمانی، مدیر موزه دانشگاه حکیم سبزواری و دبیر نشست از نشانه‌های وجود این نگرش در یافته‌های باستان‌شناسی گفت و ابراز کرد: نگاه به تاریخ ایران و یافته‌های باستان‌شناسی، اثبات می‌کند که ما ایرانیان در این سرزمین بی‌قرار برای بقای زیست‌بوم خود، راهکارهایی منحصربه‌فرد داشته‌ایم.
مهیار علوی‌مقدم، دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه حکیم سبزواری به‌عنوان استاد شاخص دوره پسادکتری و ناظر علمی اجرای موزه زیست‌بوم‌گرایی ایران نیز وارد شدن به مسائل زیست‌محیطی از منظر ادبیات را یکی از راه‌‌ حل‌های قابل اتکا برای گذار از مشکلات زیست‌محیطی دانست.
مبتکر موزه زیست‌بوم‌گرایی نیز در این نشست پژوهشی که با اختتامیه دوره پسادکتری وی همراه بود، به سخنرانی پیرامون ضرورت آشنایی جامعه با زیست‌بوم‌گرایی پرداخت.
هستی قادری‌سهی با اشاره به فاجعه زیست‌محیطی در سواحل کالیفرنیا در اثر نشت 480 هزار لیتر نفت خام به تاریخ مهر 1400، انفجار رآکتور هسته‌ای چرنوبیل در اردیبهشت 1365، فاجعه انتشار ابر سمی گاز متیل ایزوسیانات از کارخانه تولید آفت کش Union Carbide در بوپال هند در آذر 1363 و بمباران اتمی هیروشیما و ناگاساکی به سال 1324، این رویدادها را که شباهت به سناریوهای یک فیلم در ژانر وحشت دارد، رویدادهایی واقعی توصیف کرد که پیامد توسعه‌طلبی بی‌حد انسان، خودبرتربینی و اولویت دانستن منفعت بر طبیعت است.
وی یگانه راه حل گذار از بحرانی چنین جدی و پیچیده را یک بررسی چندجانبه با رویکردی میان‌رشته‌ای دانست و افزود: به همین دلیل است که چندین‌سال است پژوهشگران حوزه ادبیات در جهان، به این مسئله ورود پیدا کرده‌اند و حوزه‌ای با عنوان بوم‌نقد ایجاد شده که تلاشش بررسی زیست‌بوم‌گرایانه این بحران با بهره‌گیری از ابزارهای پژوهش ادبی است. البته واژه Ecocriticism یا همان بوم‌نقد نخستین‌بار در دهه 1970میلادی ابداع شد؛ اما در دهه 1990میلادی، جایگاه این چارچوب به‌عنوان رویکردی جامع و منسجم در پژوهش‌های ادبی تثبیت شد و در سال 1992م، انجمن مطالعات ادبیات و محیط‌زیست (ASLE) در آمریکا تأسیس شد.
وی با اشاره به اصول اساسی زیست‌بوم‌گرایی، طبق دیدگاه مانوئل کاستلز چهار اصل بنیان کار زیست‌بوم‌گرایان را این‌گونه معرفی کرد: الف) بازنگری ارزش‌ها و طرفداری از علمی که مدافع طبیعت باشد، ب) کوشندگی برای بازسازی جوامع محلی در راستای جلب مشارکت حداکثری و بهره‌گیری از شفقت افراد محلی به زیست‌بومشان، ج) کوشش برای ایجاد تعادل میان فرایند بهره‌برداری از طبیعت و بازسازی آن، د) برساختن هویتی نوین که بشر را بخشی از طبیعت بداند و نه سَرور آن.
مبتکر موزه زیست‌بوم‌گرایی اذعان کرد: بر این اساس و با تکیه بر اصل بهره‌گیری از تمام ظرفیت‌های فرهنگی محلی و بومی برای ایجاد تغییر نگرش به سود زیست‌بوم‌گرایی، بر بهره‌گیری از ظرفیت‌های اصول اندیشه ایرانی پیش از اسلام و روایت‌های شیعی پس از اسلام تأکید می‌شود؛ ایرانیان نه‌تنها با آموزه‌های ایران باستان احساس همدلی می‌کنند، بلکه با مهر و ارادتی خاص، از روایات شیعی به‌ویژه روایات مرتبط با امام رضا یاد می‌کنند. این آموزه‌ها و روایات یک فرصت گسترده برای ترویج نگرش زیست‌بوم‌گرایانه میان ایرانیان است، موزه‌ای که فاز یک آن افتتاح می‌شود، تلاشی است در این راستا.
قادری‌سهی از متونی سخن گفت که از منظر مطالعات فرهنگی و با رویکردی زیست‌بوم‌گرا به آن‌ها پراخته است و افزود: یک سوی این پژوهش اوستا است؛ یک متن بسیار کهن اسطوره‌ای که از نظر باورمندان به دین زرتشت، ارزش دینی نیز دارد. متنی کهن که نمادپردازی‌ها و اساطیرش تأثیراتی ژرف بر گستره ادبیات ایران گذاشته است؛ بسیاری از آثار فارسی پس از اسلام چه ازنظر نمادپردازی و چه ازنظر مفهومی، تحت تأثیر نمادپردازی‌های اوستا بوده‌اند؛ از سیمرغ در شاهنامه گرفته تا سیمرغ در منطق‌الطیر و ده‌ها نماد و روایت اساطیری دیگر این متن که بهتر است بگویم یک شیوه اندیشه‌ای را رواج می‌دهد و ایرانیان را به سمت و سویی می‌برد که حرمت آب را درک و قنات را اختراع می‌کنند؛ همان‌طور که ابراهیم پورداود در مقدمه تیر یشت (ایزد باران) بیان می‌کند: «بیشتر قطعات اوستا نمونه‌ای از مصارعه خوبی و بدی، زد و خورد فرشته باران در عالم بالا به ضد دیو خشک‌سالی است که به ایرانیان تلقین می‌کند در مملکت خشک و کم‌آب خود به ضد خشکی بکوشند و این‌گونه هم شد و ایرانیان مخترع قنات شدند!
وی تشریح کرد: به همین علت است که شناخت این متن می‌تواند به کار فعالان زیست‌محیطی و پژوهشگران این حوزه بیاید. بی‌تردید شناخت ساختارها، نمادها و روایت‌هایی که یک ملت به‌صورت خودآگاه و ناخودآگاه، هزاران سال با آن‌ها زیسته است و بهره بردن از وجوه مثبت آن و تلاش برای اصلاح وجوه منفی‌اش، گام بزرگی است در راستای اصلاح سبک زندگی آن ملت و نجات زیست‌بوم آنان.
وی گفت: ‌بازآفرینی هوشمندانه و نقادانه اساطیر اوستا می‌تواند رهگشای تغییر نگرش مخاطبان به زیست‌بوم باشد و شرایط را به سود زیست‌بوم تغییر بدهد. ما البته کوشیده‌ایم این کار را در موزه زیست‌بوم‌گرایی البته در فضایی اندک انجام دهیم؛ این قابلیت در مورد روایت‌های شیعی و به‌ویژه پیرامون امام رضا (ع) نیز وجود دارد. درواقع از توصیفات امام رضا (ع) از پروردگار می‌توان یک جهان‌نگری تصویری- ذهنی برداشت کرد که نشان از حرمت حیات موجودات زیست‌بوم در نگاه آن حضرت دارد.
مبتکر موزه زیست‌بوم‌گرایی افزود: افزون‌بر این، روایات پیرامون امام رضا (ع) از گیاهان حاوی نمادپردازی و جهان‌نگری تصویری ویژه‌ای است که کاملاً زیست‌بوم‌گرایانه است. در روایات پیرامون امام رضا (ع) از حیوانات می‌توان شفقت و نگاهی الهی- هنری یافت که حاوی جهان‌نگری تصویری زیست‌بوم‌گرا است. همچنین در روایات پیرامون امام رضا (ع) از آب شگفتی‌هایی وجود دارد که در ذهن مخاطب باورمند یک آشنایی‌زدایی قدسی درباره آب ایجاد می‌کند، آشنایی‌زدایی ویژه‌ای که هم‌راستا با اهداف زیست‌بوم‌گرایانه است؛ ازجملۀ این روایات، روایت ضامن آهو است که چه در نسخه عامیانه آن و چه در نسخه معتبر تاریخی‌اش، یک جهان‌نگری تصویری زیست‌بوم‌گرا به مخاطب می‌بخشد.
قادری‌سهی در پایان سخنان خود ابراز کرد: نگارگری استاد فرشچیان به‌نام ضامن آهو، نمودی از تأثیر زیست‌بوم‌گرایانه این روایت است.
   ادراک عمومی از راهکارهای برون‌رفت از بحران
پس از این سخنرانی موزه زیست‌بوم‌گرایی با حضور معاون پژوهشی و فناوری دانشگاه حکیم سبزواری، دکتر محمدابراهیم حاجی‌آبادی افتتاح شد.
حاجی‌آبادی پس از افتتاح این موزه گفت: گسترش فعالیت‌های موزه زیست‌بوم‌گرایی ایران با رویکرد ترویجی، می‌تواند به ادراک عمومی از راهکارهای برون‌رفت از بحران بینجامد.
   رمز تاب‌آوری ایرانیان در این زیست‌بوم، بازشناخت تجربیات چندهزارساله نیاکان است
رئیس کتابخانه، مرکز اسناد و موزه‌های دانشگاه حکیم سبزواری نیز پس از افتتاح این موزه عنوان کرد: رمز تاب‌آوری ایرانیان در این زیست‌بوم، بازشناخت تجربیات چندهزارساله نیاکان از زیستن در این فلات است؛ موزه زیست‌بوم‌گرایی می‌تواند فرصتی دانشورانه برای ادراک راهکارهای فراموش‌شده برای غلبه بر چالش‌های این زیست‌بوم باشد.
علی صادقی‌منش ضمن تجلیل از پشتیبانی ویژه معاونت پژوهشی این دانشگاه از شکل‌گیری موزه‌ها، بر حمایت کتابخانه، مرکز اسناد و موزه‌های دانشگاه حکیم سبزواری از ایجاد موزه‌های مفهومی و نوگرا با هدف ترویج تاب‌آوری، تأکید کرد.

فاطمه فراقیان