هوا کم کم رو به تاریکی می‌رود. آخرین ذره‌های روشنایی روز غرق رنگ‌های به هم آمیخته گرم و تند دم غروب سربی این روزها می‌شود و کم کم سیاهی شب همه جا چادر می‌اندازد. سوز سرما به قول پا یه سن گذاشته‌ها لوطی‌کش است. همه عجله دارند که به مقصدشان برسند و برای همین، خیابان‌ها پر از گره‌های کور ترافیکی می‌شود. وسط این کلاف سردرگم محال است چشم‌های مان میخکوب آدم‌هایی که گوشه‌ای از پیاده‌رو کز کرده‌اند و یا بی هدف و سلانه سلانه با کوله بار اندکی که به دوش گرفته‌اند شود. این همه تعجیل برای هیچ آن‌ها را به سادگی از مرکز توجه خارج و به حاشیه می‌برد.

***سقف موقت

یک خانه قدیمی میزبان زنان کارتن خواب در خیابان انبار گندم است. تخت‌های دو طبقه کنار هم ردیف شده‌اند. کفپوش اتاق‌ها پتوهایی است که قرار است کمی از سرمای هوا بکاهند و گرما را مهمان جان زنان بی خانمانی کنند که هر شب مهمان خوابگاه انبار گندم می‌شوند. این مرکز از زمان تاریکی هوا فعالیت خود را آغاز می‌کند. زنان کارتن‌خواب به شرطی می‌توانند در این خانه ماندگار شوند که بچه‌ای با خود به همراه نداشته باشند و راس ساعت 8 صبح اینجا را ترک کنند. یک وعده غذای گرم و استفاده از سرویس‌های بهداشتی و حمام و استراحت روی تخت‌های فلزی از خدمات رایگانی است که در خوابگاه انبار گندم به بیماران درگیر اعتیاد و زنان کارتن خواب ارائه می‌شود. یکی از کارشناسان آسیب‌های اجتماعی می‌گوید اهالی بافت‌های مسکونی این درخواست را داشته‌اند که گرمخانه‌ها با محل سکونت آن‌ها فاصله داشته باشد. به همین دلیل این مرکز در خیابان انبار گندم محله ری دایر شده است: «خوشبختانه بسیاری از بانوان حالا با این خوابگاه آشنایی پیدا کرده‌اند. حضور در این مکان شرایط و قوانینی دارد که اگر رعایت شود آنها بدن دردسر می‌توانند در تمام طول سال از امکانات این پناهگاه استفاده کند.»

احمدی یکی از کارکردهای خوابگاه انبار گندم را کاهش آسیب‌های اجتماعی در محله‌های جنوبی می‌داند: «حضور شبانه زنان کارتن خواب و بی خانمان در بوستان‌های بهاران و حقانی دردسرهای زیادی برای اهالی ایجاد کرده بود. خواسته همه شهروندان محله‌های کوثر و هرندی و امامزاده یحیی است که تعداد این گرمخانه‌ها افزایش پیدا کند تا دیگر فرد بی‌خانمانی اسیر سرمای شب و نا امنی نشود.»

***برخی از کارتن‌خواب‌ها همکاری لازم را ندارند

وقتی از تعداد کم گرمخانه‌ها و کافی نبودن میزان خدمات‌شان می‌پرسیم این کارشناس اداره پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی به نکاتی اشاره می‌کند که دور از چشم هستند: «در این که گرمخانه‌های برخی از نواحی به ویژه مناطق مرکزی پاسخگوی تعداد معتادان نیست گزارش‌ها و بررسی‌هایی انجام شده است. این میان نکته بسیار مهمی وجود دارد و آن هم این است بسیاری از این معتادان و بی‌خانمان‌ها از مناطق دیگر به اینجا می‌آیند. علت آن هم وجود افرادی است که اقدام به فروش مواد مخدر در محله‌های آسیب‌خیز و فرسوده می‌کنند. بارها جلسه‌هایی با سرکلانتر منطقه در این زمینه داشته‌ایم اما متاسفانه رفع این معضل به سادگی امکان‌پذیر نیست و نیاز به یک مشارکت جمعی دارد.»

«علیرضا احمدی» با اشاره به این که برای ایجاد گرمخانه نیازمند تملک ملک در محله‌های آسیب‌خیز است ادامه می‌دهد: «بسیاری از محله‌های مرکز شهر ما دارای بافت فرسوده هستند. از طرفی ایجاد گرمخانه در محله‌هایی که سکونت شهروندان در آنها بیشتر به چشم می‌خورد موجب اعتراض اهالی می‌شود. در حال حاضر چند مرکز کاهش آسیب و 22 گرمخانه در پایتخت فعال هستند و افزایش تعداد و خدمات آنها در دستور کار اداره کاهش آسیب‌های اجتماعی قرار گرفته است. در حال حاضر خدماتی مانند ارائه یک وعده غذای گرم، استفاده از حمام و وسایل گرمایشی و محل استراحت برای این کارتن‌خواب‌ها در نظر گرفته شده و باقی خدمات هم به شکل برنامه‌ریزی شده از سوی مددکاران اداره‌های کاهش آسیب در نواحی به این افراد ارائه می‌شود.»

احمدی می‌گوید: بسیاری از این کارتن‌خواب‌ها همکاری لازم را با متولیان گرمخانه‌ها ندارند و برخی از آن‌ها ترجیح می‌دهند دعوت ماموران 137 را پس بزنند و به گرمخانه‌ها نروند. این گروه از کارتن خواب‌ها شب‌ها کنار آتش و زیر پل‌های بزرگ می‌خوابند و تلاش همکاران ما برای به هنجار کردن آن‌ها در گرمخانه‌ها به جایی نمی‌رسد.»

***خدماتی که باید باشد و نیست

پناهگاه گذری مردان کارتن خواب بین تالار یاس و ستاد مدیریت بحران و در خیابان انبار گندم قرار گرفته است. البته فضای اینجا بزرگ‌تر از خوابگاه زنان است و امکانات بیشتری هم در آن دیده می‌شود. اینجا تلفیقی از 3 خانه قدیمی است که حالا بازسازی شده و یک سقف متحرک برای آن در نظر گرفته شده است. اما جای خالی امکانات اینجا هم به چشم می‌خورد. خوابگاه‌های گذری باید مجهز به ارائه این خدمات باشند تا به عنوان پناهگاه گذری استاندارد شناخته شوند:

***اقامت شبانه

پذیرش این افراد تنها در ساعت‌های شب امکان‌پذیر است. همه کارتن‌خواب‌ها در ساعت‌های اولیه صبح باید خوابگاه را برای انجام نظافت در این مراکز ترک کنند. اقامت در این مراکز رایگان است و به پذیرش شدگان یک تخت و یک پتو و یک کمد برای قرار دادن لوازم شخصی ارائه می‌شود.

***مهمان یک وعده غذای گرم

به همه پذیرش شدگان وعده غذایی شام داده می‌شود. سوپ، آش، خوراک لوبیا، عدسی و فلافل از غذاهایی هستند که گرمخانه‌ها به کارتن خواب‌ها می‌دهند.

***پانسمان و ویزیت رایگان پزشکی

زخم‌های ناشی از اعتیاد به روان گردان‌ها و مواد مخدر صنعتی در بیماران بسیار خطرناک هستند و به سرعت باید پانسمان شوند. هر یک از گرمخانه‌ها باید مجهز به حمام، سرویس‌های بهداشتی،یک بهداری کوچک و انواع لوازم بهداشتی و شوینده و پانسمان و البته یک بهیار یا مددکار باشند تا در صورت لزوم افراد کارتن‌خواب بتوانند به آنها مراجعه داشته باشند. انجام معاینه کلی توسط پزشک و ارائه مشاوره رایگان برای ترک اعتیاد از دیگر خدمات برخی از گرمخانه‌های نمونه است.

***از خدمات بهداشتی تا بازی و سرگرمی

کارتن خواب‌ها زمان زیادی را در خیابان‌ها سپری می‌کنند. بیشترشان زخم‌های بازی دارند که می‌توانند برای بهداشت عمومی دردسر ساز باشد. ایدز، هپاتیت و اعتیاد از بیماری‌هایی است که بین آنها شیوع زیادی دارد و آموزش و مراقبت در این زمینه باید از همین گرمخانه‌ها آغاز شود. «سارا نعمتی» از مددکاران نمونه پایتخت با اشاره به این که در این گرمخانه‌ها باید از افراد متخصص در زمینه کاهش آسیب‌های اجتماعی بهره گرفته شود از کم و کاستی‌های این پناهگاه‌های گذری می‌گوید: «تعداد گرمخانه‌های شهر کفاف کارتن خواب‌ها را نمی‌دهد. این در حالی است که در هر محله باید یکی از این مراکز دایر شود. خدمات آنها تنها شامل برطرف کردن نیازهای اولیه آن هم به شکل محدود است در حالی که از همین فضا‌ها می‌توان برای آموزش بیشتر و جلب مشارکت‌های شهروندی استفاده بیشتری ببریم.»

نعمتی می‌گوید: بیماری‌های عفونی این افراد به سادگی قابل انتقال است و باید فکری به حال افزایش خدمات بهداشتی در این زمینه شود: «یکی از شرایط فعالیت خوابگاه‌ها ارائه خدمات بهداشتی مانند معاینه رایگان پزشکی، تجویز دارو و از همه مهم‌تر پانسمان زخم‌های عفونی است. اما متاسفانه در خوابگاه‌های زنانه و مردانه کارتن خواب‌ها این رسیدگی‌ها کمتر انجام می‌شود. ایجاد سرگرمی و برگزاری جلسه‌های گروهی نیز باید در دستور کار این خوابگاه‌ها قرار بگیرد اما جای این امکانات هم در این مراکز خالی مانده است.»