کتاب «عدالت‌پژوهی در آموزه‌های قرآن» اثر سیدعلی‌نقی ایازی، مدیر گروه و عضو هیئت‌علمی قرآن و مطالعات اجتماعی پژوهشکده اسلام تمدنی است که در پژوهشکده اسلام تمدنی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی تهیه شده و به همت نشر این پژوهشگاه در 219 صفحه به چاپ رسیده است.

عدالت براساس اعتقادات مذهبی، محور اصلی در نظام تکوین و تشریع عالم است و می‌تواند وصفی برای توسعه قرار گیرد و سازوکارهای آن را اصلاح و تنظیم کند. بر این اساس، بررسی راهکارها و زمینه‌های عدالت اجتماعی مورد توجه اندیشمندان توسعه بوده و مطالعاتی از چند سوره صورت گرفته است؛ بخشی از آن ناظر به چیستی عدالت و مفهوم‌شناسی است. بخش دیگر معطوف به چرایی عدالت است و اینکه اصولاً چرا باید عدالت ورزید؟ بالاخره شکل دیگری از مطالعه به چگونگی تحقق عدالت می‌پردازد.

نوشتار پیش رو به بررسی چگونگی تحقق عدالت و زمینه‌های آن براساس منبع وحی و عترت پرداخته و در این مسیر با استفاده از روش نظریه زمینه‌ای به استخراج و تحلیل شرایط و زمینه‌های فردی– اجتماعی، تعاملات و فرایندهایی که به تحقق عدالت می‌پردازد، دست یافته است.

* ساختار اثر

این کتاب در چهار فصل تألیف شده است؛ فصل اول با عنوان «کلیات» به بررسی بیان مسئله، پرسش‌های تحقیق، اهمیت موضوع و ضرورت تحقیق و پیشینه آن می‌پردازد.

نویسنده در فصل دوم با عنوان «مبانی و چهارچوب مفهومی تحقیق» به تشریح مفاهیم (مفهوم عدالت، مفهوم قسط و مفهوم عدالت اجتماعی) و اقسام عدالت اجتماعی (عدالت سیاسی، اقتصادی، قضائی و عدالت در قرآن) پرداخته است.

سومین فصل از این کتاب با عنوان «روش‌شناسی تحقیق» کاربست روش در تحقیق (کدگذاری باز آیات، کدگذاری محوری آیات، کدگذاری گزینشی آیات و روش نمونه‌گیری) و روش و فن‌های تجزیه و تحلیل اطلاعات را به رشته تحریر درآورده است.

«یافته‌های تحقیق» عنوان چهارمین و آخرین فصل از کتاب حاضر است که در آن کدبندی متمرکز، بسط مفاهیم زمینه‌ها و عوامل تحقق عدالت (مفهوم عدالت‌ورزی با غیر مسلمانان، مفهوم عدالت‌ورزی در نهاد خانواده، مفهوم بهره‌مندی از کتب آسمانی، مفهوم حکم قصاص و مفهوم عدالت توزیعی)، کدبندی محوری، زمینه‌های تحقق عدالت‌ورزی (مقوله زمینه‌های تحقق عدالت در مناسبات اجتماعی و مقوله عدالت در قضاء و مقوله خصوصیت فردی عدالت‌پیشگی) و کدبندی محوری، عوامل مؤثر بر عدالت (مقوله عامل مؤثر بر عدالت در تقابل با ستم‌پیشگان، مقوله قضاوت عادلانه و مقوله عدالت‌ورزی در مناسبات اقتصادی) تبیین شده و کدبندی گزینشی، زمینه‌ها و عوامل مؤثر بر تحقق عدالت، کدبندی متمرکز موانع تحقق عدالت اجتماعی (مفهوم ترک حمایت اجتماعی، گمراهی، مفهوم تفرقه‌افکنی و مفهوم کفر و فسق)، کدبندی محوری موانع تحقق عدالت و کدبندی گزینشی موانع تحقق عدالت به نگارش درآمده است.

* عدالت در تعامل با ایتام

افراد آسیب‌دیده می‌توانند به‌مثابه تهدید بالفعل یا بالقوه در مقابله با نظم عمومی محسوب شوند؛ بنابراین از سایر افراد جامعه متفاوت تلقی می‌شوند. توجه و اهتمام به امور این طبقه از مردم، به بهبود مناسبات اجتماعی و مطلوبیت جامعه کمک قابل توجهی می‌کند. ایتام به‌عنوان کسانی که با از دست دادن یکی از اعضای رئیسه یا هر دوی آن‌ها اختلالاتی در مناسبات اجتماعی‌شان به وجود می‌آید و احتمال اجحاف و ستم به ایشان از سوی بالادستان وجود دارد، عدالت‌پیشگی با اینان، زمینه بهبود وضعیت را فراهم می‌کند. پرهیز از تصرفات عدوانی این‌دسته از طبقه اجتماعی به بهبود وضعیت معیشتی کمک کرده و زمینه پیشرفت اقتصادی را موجب می‌شود.

هشدار آن‌دسته آیاتی که به عدالت‌ورزی در ازدواج با ایتام بدان تأکید شده نیز ترمیم در بهبود وضعیت اجتماعی را در پی دارد؛ چنانکه عدالت‌ورزی به شکل عام می‌تواند مشمول ابعاد متنوعی شود و به بهبود در مناسبات اجتماعی کمک کند.