سوره یوسف با این نکته کلیدی پایان می‌یابد که این داستان‌ها تنها افسانه نیست، بلکه عبرتی است برای اهل فکر. بزرگ‌ترین اشتباه دشمنان حق، بی‌توجهی به عبرت‌های تاریخ است. آن‌ها همان راهی را می‌روند که گذشتگان رفتند و به همان سرنوشت دچار می‌شوند.
آیات 96 تا 103 سوره یوسف پایان ماجرای پر فراز و نشیب حضرت یوسف (ع) را بیان می‌کند؛ جایی که پرده از بسیاری حقایق برداشته می‌شود. از یک سو، یعقوب (ع) دوباره بینا می‌شود و خانواده پراکنده به هم می‌پیوندند و از سوی دیگر، دشمنان حقیقت به‌صراحت معرفی می‌شوند؛ کسانی که در مقابل آیات خدا ایستادند و عبرت نگرفتند. این بخش از داستان یوسف، در واقع جمع‌بندی آموزنده‌ای از روش‌های دشمن و نحوه مواجهه با اوست.
*بازگشت نور به چشم یعقوب(ع)
در ابتدای این آیات، قرآن به لحظه‌ای اشاره می‌کند که پیراهن یوسف بر صورت یعقوب نهاده شد و بینایی او بازگشت. این واقعه نشان می‌دهد که امید به تحقق وعده الهی هرگز خاموش نمی‌شود. دشمنان یوسف چه برادران حسود و چه اطرافیان بی‌خبر گمان می‌کردند رؤیای یوسف به فراموشی سپرده می‌شود، اما حقیقت بر پرده ظاهر شد. یکی از ویژگی‌های دشمنان این است که حقیقت را ضعیف و خاموش می‌پندارند، در حالی که وعده الهی پایدار است.
*عذرخواهی دشمنانِ درونی
وقتی برادران یوسف نزد پدر آمدند، تقصیر خود را پذیرفتند و از او خواستند برایشان استغفار کند. این نشان می‌دهد که دشمن گاهی پس از شکست، به ظاهر اعتراف می‌کند، اما تا زمانی که ایمان قلبی شکل نگرفته باشد، این اعتراف سود چندانی ندارد. دشمن درونی انسان، یعنی حسد و کینه، خطرناک‌تر از دشمن بیرونی است؛ چرا که می‌تواند انسان را سال‌ها به لغزش بکشاند و تازه پس از سقوط، به فکر بازگشت بیفتد.
*دشمن‌شناسی یعنی چه؟
ورود یوسف به مصر در حالی که پدر و مادر و برادرانش در برابرش به سجده افتادند، تحقق همان رؤیایی بود که سال‌ها قبل دیده بود. این سجده، نشانه خضوع در برابر حق بود. دشمنان یوسف که روزی قصد نابودی او را داشتند، حالا در برابر عظمت و عزت الهی او سر فرود آوردند. این ماجرا تأکید می‌کند که دشمن‌شناسی واقعی یعنی صبر در برابر مکر دشمن و اعتماد به وعده خدا؛ زیرا خداوند مکر دشمنان را در نهایت بر خودشان بازمی‌گرداند.
*دشمنی پنهان شیطان
یوسف (ع) در دعای خود به روشنی می‌گوید: «بعد از آنکه شیطان میان من و برادرانم فساد انداخت، خداوند نعمت‌هایش را بر من تمام کرد.» این آیه نشان می‌دهد که شیطان دشمن اصلی و پنهان انسان است؛ اوست که بذر حسد، کینه و دشمنی را در دل‌ها می‌کارد. برادران یوسف اگرچه عامل ظاهری بودند، اما ریشه دشمنی در وسوسه شیطان نهفته بود. دشمن‌شناسی بدون توجه به شیطان و نقشه‌هایش، ناقص خواهد بود.
*رسالت پیامبران و دشمنان لجوج
در آیات پایانی، خداوند به پیامبر اسلام (ص) می‌فرماید: هرچند بیشتر مردم ایمان نمی‌آورند، حتی اگر بسیار تلاش کنی. این بیانگر این حقیقت است که دشمنان لجوج همیشه وجود دارند؛ کسانی که نه از سر نادانی، بلکه به‌دلیل لجاجت و عناد در برابر حق می‌ایستند. قرآن یادآور می‌شود که دشمنان تاریخ یک مسیر واحد دارند: تکذیب پیامبران و رویگردانی از آیات الهی.
*عبرت از سرگذشت دشمنان
سوره یوسف با این نکته کلیدی پایان می‌یابد که این داستان‌ها تنها افسانه نیست، بلکه عبرتی است برای اهل فکر. بزرگ‌ترین اشتباه دشمنان حق، بی‌توجهی به عبرت‌های تاریخ است. آن‌ها همان راهی را می‌روند که گذشتگان رفتند و به همان سرنوشت دچار می‌شوند.
این آیات نشان می‌دهد که دشمن‌شناسی تنها شناخت افراد نیست، بلکه باید ریشه‌های دشمنی را دید: حسد و کینه درونی (برادران یوسف). وسوسه شیطان به‌عنوان دشمن پنهان. لجاجت و تکذیب دائمی دشمنان حقیقت. مؤمن با صبر، ایمان و اعتماد به خدا می‌تواند در برابر این دشمنان پیروز شود، همان‌طور که یوسف (ع) در نهایت سربلند شد.