طی چهار دهه پس از پیروزی انقلاب اسلامی بازار کتاب ایران از نظر کمیت و کیفیت رشد قابل توجهی را در مقایسه با دوره پیش از پیروزی انقلاب تجربه کرد. گذشته از افزایش تعداد عناوین، طی این سال‌ها چهره‌های جوان و جدیدی به مخاطبان و علاقه‌مندان به کتاب معرفی شدند که هریک توانستند دریچه‌ای جدید به روی این حوزه بگشایند. رشد در برخی از حوزه‌ها مانند ادبیات کودک و نوجوان به‌گونه‌ای بود که تعدادی از نویسندگان و تصویرگران این حوزه موفق به دریافت جوایز بین‌المللی شدند. بااین‌حال، کمتر اثری از جامعه ادبی ایران موفق شده در بازارهای جهانی مطرح و در دیگر کشورها نیز توزیع شود.

حقیقت تلخ آن است که جاده فرهنگ در ایران عموماً جاده‌ای یک‌طرفه بوده که عمدتاً کفه واردات و ترجمه بر صادرات کتاب برتری داشته است. دلایل این یک‌سویه بودن را می‌توان در عوامل مختلفی جست‌وجو کرد. عده‌ای بر این باورند که نپیوستن به معاهدات بین‌المللی در زمینه حق چاپ و تکثیر آثار مانند معاهده برن، دلیلی است بر ضعف عملکرد ایران در این زمینه. به گفته این منتقدان، ایران با قبول نکردن این معاهده، شرایط حضور در بازارهای جهانی را قبول نکرده و از قبل آن، تاکنون هزاران عناوین متعدد از نویسندگان خارجی را بدون اجازه خالق اثر یا ناشر، به فارسی ترجمه و منتشر کرده است. در سوی دیگر این میدان، منتقدان دیگری نیز حضور دارند که معتقدند دلیل اصلی را باید در جای دیگری جست‌وجو کرد.

مدیر نشر جمال، ازجمله منتقدانی است که در دسته دوم قرار دارد. به باور او، نبود برنامه برای صادرات کتاب و نداشتن ذهنیت روشن و درست در این زمینه در بین مسئولان، علت اصلی ضعف عملکرد ایران در این حوزه است. او که طی چند سال گذشته توانسته حق رایت چندین عنوان از کتاب‌های حوزه ادبیات دینی کودک و نوجوان نشر جمال را به ناشران منطقه واگذار کند، فعال نبودن در بازارهای جهانی کتاب به دلیل نپیوستن به معاهده برن را یک «دروغ بزرگ» توصیف کرد و گفت: همان‌طور که FATF هیچ کمکی به اقتصاد ما نمی‌کند، معاهده برن نیز هیچ کمکی به صادرات نشر نمی‌کند. ما الآن نیازمند به عزم ملی و قوانین داخلی هستیم. اینکه ناشران ما از کتاب‌های دوستان ناشرشان سرقت می‌کنند که دیگر به قاعده برن ارتباطی ندارد. اینکه ما حقوق مؤلف را محترم نمی‌دانیم، یا مؤلف حقوق ناشر را به رسمیت نمی‌شناسد که دیگر به قانون برن ربطی ندارد.

علیرضا سبحانی‌نسب، با بیان اینکه ما استراتژی درستی برای تولید کتاب نداریم، افزود: حمایت‌های ما کیلویی است و نظارت و دقتی ندارد، این مسئله نیز ربطی به قانون برن ندارد؛ به نظرم کسانی که دلیل ضعف حضور ایران در بازار جهانی را به نپیوستن به معاهده برن ربط می‌دهند، دارند از این موضوع سوء استفاده می‌کنند.

وی قوانین برن را قوانین ظالمانه و استیلاطلبانه‌ای توصیف کرد که پیوستن به آن به ضرر فرهنگ ملی است. سبحانی‌نسب دراین‌باره بیشتر توضیح داد و تصریح کرد: اما معتقدم این قانون باید در ایران اجرا شود. یعنی چه؟ یعنی باید حقوق ناشران بین‌المللی را محترم بشماریم که شمرده نمی‌شود. این ربطی به پذیرفتن قانون برن ندارد. قانون برن به ما می‌گوید وقتی کتابی ترجمه کردید و در آن محتوایی خلاف اعتقادات دینی و ملی ما بود، مثلاً به مسئله هم‌جنس‌گرایی را مطرح می‌کرد، نباید در ترجمه حذف شود؛ در غیر این صورت ناشر خارجی می‌تواند از شما شکایت کند. خب، این قانون بر خلاف اعتقادات و فرهنگ ماست که تلاش دارد فرهنگ غربی، بر نشر کشور حاکم شود. این رویه فرهنگ ما را تحت تأثیر خود قرار خواهد داد.

این ناشر یادآور شد: بعضی‌ها فکر می‌کنند قانون برن، یک قانون حقوقی است. نه، قانون برن، یک قانون فرهنگی است. با امضای آن در واقع استیلای فرهنگ غرب بر کشور را امضا می‌کنید. برن می‌گوید حقوق جامع بین‌المللی را مطابق فرهنگ من بپذیر. این است که دوستان در مقابل پذیرفتن آن مقاومت می‌کنند.

سبحانی‌نسب در ادامه پیشنهادی را مطرح کرد. او گفت: ما اگر می‌خواهیم این حربه را بگیریم، می‌توانیم قانونی تحت عنوان قانون تهران یا قانون نجف اجرا کنیم. قانون برن با شرکت چند کشور به امضا رسیده است، ما مسلمانان نیز قانونی را برپا کنیم که مطابق آن، بنا بر فرهنگ اسلامی، متعهد به رعایت مواردی در حوزه نشر شویم. متأسفانه اراده‌ای برای انجام این کار وجود ندارد.

وی با بیان اینکه برخی معتقدند حضور ایران در نمایشگاه‌های بین‌المللی مساوی است با دزدی کردن و انتشار بی‌اجازه کتاب‌هایشان در ایران، گفت: تغییر نگاه نشر بین‌الملل به ما نیازمند قانون بومی است که بگوید قانون دیگران را محترم می‌شماریم، اما براساس فرهنگ و قواعد خودمان. مشکل قانون برن استیلای فرهنگ غرب بر فرهنگ اسلامی است. برن، قانون احترام به حقوق ناشر و مؤلف حقوقی نیست، قانون پذیرفتن قواعد محکمه غرب بر قواعد اسلام است. وگرنه چه کسی گفته حقوق دیگران محترم نیست؟! مشکل اصلی ما و علت اصلی ضعف حضور ما در بازارهای جهانی، به بی‌برنامگی ما در عرصه بین‌الملل بازمی‌گردد و این موضوع هیچ ارتباطی به نپیوستن به برن ندارد.