سپهرغرب، گروه اندیشه - سمیرا گمار: دبیر گروه تاریخ و سیره پژوهشگاه بین‌المللی جامعه‌المصطفی گفت: ما انسان‌ها در زندگی خود از راه و روش دقیق و صحیح زندگی اطلاع نداریم و ضروری است که به یک اسوه و الگو رجوع کنیم؛ زندگی حضرت زهرا در نقش فرزندی، همسری، مادری و اجتماعی جامع الگوهای عالم است.

با توجه به قرار گرفتن در ایام فاطمیه بررسی ابعاد مختلف وجودی حضرت زهرا سلام‌الله علیها موضوعی است که نیاز امروز جامعه بوده و ضرورت پرداختن به آن بیش از هر زمانی حس می‌شود؛ مطالعه ابعاد زندگی حضرت زهرا سلام‌الله علیها ضمن اینکه معرفت و ایمان انسان را نسبت به این بانوی مکرم اسلام افزایش می‌دهد، باعث یادگیری مهارت‌های اخلاقی و تربیتی در خانواده و اجتماع نیز می‌شود. در این راستا به گفت‌وگو با حجت‌الاسلام‌والمسلمین حسن احمدی، دبیر گروه تاریخ و سیره پژوهشگاه بین‌المللی جامعه‌المصطفی و استاد حوزه و دانشگاه نشستیم تا نظرات وی را درباره سیره مقاطع مختلف حیات حضرت زهرا سلام‌الله علیها در ابعاد گوناگون جویا شویم که در ادامه نتیجه را خواهید خواند:

      نیاز انسان به اسوه کامل برای زندگی

پیش از پرداختن به زندگی حضرت زهرا و ابعاد مختلف حیات ایشان باید به چند نکته توجه کرد؛ نخستین مسئله این است که ما انسان‌ها در زندگی خود از راه و روش دقیق و صحیح زندگی اطلاع نداریم، آن‌هم به‌دلیل محدودیت‌هایی است که با آن مواجه هستیم؛ بنابراین ضروری است که به یک اسوه و الگو رجوع کرده و به او تکیه کنیم. بی‌شک این اسوه و الگو باید معیارهایی داشته و طوری زندگی کرده باشد که از خطا و اشتباه دور بوده و این مهم را در کل جهان فقط در زندگی حضرات معصومین سلام‌الله علیهم می‌توان یافت.

* ما حجت خدا بر مردم و مادر حجت خدا بر ما است

کلامی از حضرت مهدی صاحب‌الزمان علیه‌السلام با این مضمون وجود دارد: ما اهل‌ بیت حجت خدا بر مردم هستیم و مادرم فاطمه حجت خدا بر ما است؛ ببینید خود حضرات معصومین برای عموم مردم حجت هستند و شرط سعادت دنیا و آخرت تبعیت از ائمه علیهم‌السلام در همه ابعاد زندگی است، اما مادر ائمه در ظاهر، در باطن تکیه‌گاه آنان است. با وجود اینکه حضرت زهرا (س) مقام امامت هم ندارند، اما این جایگاه والا باعث می‌شود ایشان مورد رجوع امامان معصوم علیهم‌السلام باشند. به‌هرحال حضرت صدیقه طاهره سلام‌الله علیها یکی از این معصومین است که ما باید ببینیم زندگی ایشان چطور بوده، وقتی شناخت و معرفت از زندگی حضرت حاصل شد، در پی معرفت عمل هم می‌آید؛ سیره حضرت زهرا (س) ابعاد مختلفی دارد که در این گفتار فقط مباحث اخلاقی و تربیتی ایشان را مورد مداقه قرار می‌دهیم.

      رفتار حضرت زهرا در نقش فرزندی با پدر آن‌قدر مهربانانه بود که ملقب به ام ابیها شد

یکی از ابعاد زندگی حضرت زهرا سلام‌الله علیها رفتار ایشان به‌عنوان فرزند با پدر و مادر خود، پیامبر گرامی اسلام و حضرت خدیجه سلام‌الله علیها بوده است؛ حضرت زهرا سلام‌الله علیها هشت سال در مکه بودند و در این مدت پا به ‌پای پدر در راه اعتلای اسلام کوشیدند، اگرچه در آن زمان کودک بوده و سن کمی داشتند، اما با تبعیت محض از پدر گرامی خود هرجا پیامبر (ص)‌ می‌رفت، حضرت زهرا هم در کنار ایشان بود؛ مثلاً در شعب ابی‌طالب که سه سال به طول انجامید، حضرت در کنار پدر و مادر خود بودند و مشقات وارده را تحمل کردند. بعد که حضرت رسول (ص) به مدینه هجرت کرد نیز حضرت زهرا (س) ایشان را همراهی کرد، در منابع مختلف تاریخی آمده است که وقتی پیامبر (ص) مورد آزار مشرکان قرار می‌گرفت، حضرت زهرا (س) ایشان را دلداری می‌داد که شدت مهربانی ایشان با پدر خود باعث شد حضرت ملقب به ام‌ابیها «مادرِ پدر» باشد. در جنگ احد نیز وجود مبارک حضرت زهرا سلام‌الله علیها در بخش پشتیبانی جنگ بوده و در مداوای مجروحان نقش‌آفرینی می‌کردند.

      نقش همسری حضرت زهرا آنجا مشهود است که امیرالمؤمنین فرمود: فاطمه (س) هیچ‌گاه مرا خشمگین نکرد

زاویه دوم زندگی حضرت نقش همسری ایشان است؛ حضرت صدیقه طاهره سلام‌الله علیها واقعاً نمونه بودند و در روایات مختلفی که از حضرت معصومین به دست ما رسیده، این موضوع کاملاً مشهود است. حضرت امیر فرموده: جهاد زن خوب شوهرداری کردن بوده، یعنی اگر زنی می‌خواهد جهاد کند، این مسئولیت خود را به نحو احسن انجام دهد؛ حضرت زهرا (س) در این بخش پیشتاز بود.

اطاعت از همسر در زندگی ایشان موج می‌زد و می‌فرمود: من همواره به توصیه پدرم رسول‌الله (ص) عمل کردم؛ توصیه پیامبر اکرم این بود که از همسرت چیزی نخواه که در توان او نیست، این یک کلیدواژه برای جوانان امروز ما بوده که همسر خود را ازلحاظ مالی تحت فشار قرار ندهند و به هر آنچه همسر می‌تواند تهیه کند، قانع باشند. چه‌بسا خواهش‌هایی که زیاد شده و زندگی برای تأمین آن‌ها از راه درست خارج شود.

نتیجه اطاعت محض حضرت زهرا (س) از همسر آنجایی مشهود می‌شود که حضرت علی علیه‌السلام می‌فرمایند: به خدا سوگند در سراسر زندگی مشترک با فاطمه (س) هرگز او را خشمگین نکردم، او را در هیچ کاری اجبار و اکراه نکردم و او نیز هیچ‌گاه مرا خشمگین نکرد.

حضرت در جای دیگری می‌فرماید: من وقتی به او نگاه می‌کردم، رنج‌ها و غصه‌هایم برطرف می‌شد. همان چیزی که خداوند متعال در قرآن می‌فرماید که زن و شوهر باعث آرامش یکدیگر باشند که این مهم در زندگی حضرت زهرا و امیرالمؤمنین علیهم‌السلام کاملاً مشهود بود.

حضرت زهرا (س) وظایف شوهرداری، خانه‌داری و فرزندداری خود را به‌درستی انجام داد، منابع تاریخی می‌گویند ایشان از زیورآلات (اگرچه ارزان‌قیمت) برای همسر خود استفاده می‌کرد و همواره برای همسر خود معطر و آراسته بود.

در بحث ازدواج حضرت زهرا (س) نیز نکات بسیار برجسته‌ای وجود دارد که هنگام مواجهه با دشواری‌های زندگی می‌توان از آن‌ها درس گرفت؛ درحال حاضر خیلی از سخت‌گیری‌های خانواده‌ها و تجملاتی که در ازدواج مد نظر دارند، با تأسی به سیره حضرت زهرا (س) قابل حل است. از همان ابتدا سادگی در زندگی حضرت صدیقه طاهره (س) موج می‌زند، جهیزیه حضرت درنهایت سادگی بود، هرچه هم در زندگی پیش می‌روند، این سادگی بیشتر می‌شود.

      فرزندان خود را با احترام و محبت صدا می‌زد؛ میوه دلم، نور چشمانم

در بخش تربیت فرزند و نقش مادری حضرت زهرا سلام‌الله علیها نکات بسیار قابل توجهی وجود دارد؛ حضرت با احترام و نیکی فرزندان خود را صدا می‌زد و آن‌ها را خطاب قرار می‌داد، خوب وقتی این‌طور باشد، فرزندان هم ضمن احترام با پدر و مادر صحبت می‌کنند؛ در حدیث کسا می‌خوانیم که وقتی امام حسن علیه‌السلام وارد شده و به مادر سلام می‌دهند، حضرت پاسخ می‌دهند: سلام نور چشمم و میوه قلبم، با امام حسین علیه‌السلام نیز همین برخورد را دارد.

مسئله بعدی این است که حضرت به بازی بچه‌ها توجه بسیاری می‌کرد، بچه باید بچگی کند، چون این نیاز روحی اوست، هنگامی که حضرت زهرا (س) با امام حسن علیه‌السلام بازی می‌کرد هنگام بازی کلماتی هم بیان می‌فرمود، نظیر اینکه ای حسن نظیر پدرت باش و ریسمان ظلم را از حق دور کن.

تشویق فرزندان به علم‌آموزی نکته دیگری است که در سیره حضرت زهرا سلام‌الله علیها وجود دارد که حاکی از اهمیت علم و سوادآموزی در نگاه ایشان است؛ هنگامی که امام حسن علیه‌السلام در سن هفت‌سالگی به مسجد می‌رفت، مادر می‌فرمود: هر چیزی که از پیامبر (ص) شنیدی برای من بازگو کن، این مسئله علاوه‌بر بهره‌مندی حضرت از خطابه منبر رسول اکرم (ص)، چند نکته هم دارد؛ تشویق به مسجد رفتن و انجام اعمال عبادی کودکان در مسجد، ارزش قائل شدن برای کودک و یاد دادن مفاهیم دینی به او و توجه به علم‌آموزی.

      همسایگان را بر خود مقدم می‌دانست

منابع مختلف تاریخی نشان می‌دهد حضرت در ارتباط با همسایگان و مردم روش فوق‌العاده‌ای دارند، چه در هنگام دعا که همسایه را بر خویشتن مقدم می‌کرد و چه در هنگام اطعام؛ برای کمک به مردم، انسان به ماهو انسان کافی بود تا ایشان مانند پدر گرامی خود رفتار کنند که البته متأسفانه خیلی از ابعاد گوناگون زندگی حضرت به ما نرسیده است.

      از حضور در پشتیبانی جبهه جنگ تا ایراد خطبه در دفاع از ولی خدا

مسئله مهم دیگر در حیات حضرت زهرا (س) نقش‌آفرینی اجتماعی و سیاسی حضرت است؛ این‌طور نبود که حضرت فقط در خانه باشند، بلکه به هنگام نیاز با رعایت عفت و حجاب در اجتماع نیز حضور پیدا می‌کردند؛ همان‌طور که عرض کردم از حضور در پشتیبانی جنگ و مداوای مجروحان در جنگ احد و یا تهیه نان و غذا در جنگ خندق تا قرائت خطبه فدکیه، دفاع از حریم ولایت و حضور شبانه در خانه انصار و طلب یاری برای ولی خدا که البته درنهایت هم منجر به شهادت حضرت علیها شد.

با همه این اوصاف می‌توان هر بخش از حیاتِ حیات‌بخش حضرت را مورد واکاوی قرار داده و ببینیم تا چه حد به سیره ایشان نزدیک هستیم.