نقاشی‌ کردن کودکان کاری خلاقانه و سرگرم‌کننده است اما می‌تواند برای اهداف درمانی یا ارزیابی رشد آن‌ها نیز استفاده شود. در بسترهای آموزشی و بالینی، نقاشی کودکان اغلب ابزاری برای ارزیابی شخصیت، رشد فکری، مهارت‌های ارتباطی و سازگاری عاطفی کودک است.

متخصصان، گاهی از این نقاشی‌ها برای تشخیص ناتوانی‌های یادگیری کودکان کمک می‌گیرند و گاهی هم مددکاران اجتماعی و مشاوران از کودکان می‌خواهند که حوادث آسیب‌زا را ترسیم کنند، به ویژه زمانی که مهارت‌های ارتباطی کافی برای توضیح آنچه شاهد بوده‌اند یا تجربه کرده‌اند را ندارند. اغلب در این شرایط، کودکان با کشیدن و صحبت در مورد آنچه در تصویر اتفاق می‌افتد، احساس می‌کنند از آن رویداد آسیب زا دور شده‌اند و انگار درباره شخصیتی در کتاب یا تلویزیون صحبت می‌کنند.

تجزیه و تحلیل رنگ نقاشی‌های کودکان هم گاهی می‌تواند ابزاری برای تعیین وضعیت عاطفی کودک باشد؛ تکرار زیاد رنگ‌های سیاه یا قرمز در نقاشی کودک ممکن است نشانه یک مشکل باشد. مشکی اغلب نشانه افسردگی یا احساس ناامیدی یا محدودیت است. قرمز ممکن است نشان دهنده عصبانیت شدید باشد. آبی و سبز معمولا رنگ‌های آرامی هستند و زرد و نارنجی اغلب نشان دهنده شادابی هستند.

با این حال و به نقل از دایره المعارف سلامت کودکان، نقاشی‌های یک کودک نرمال و عادی در هر مرحله از رشد، شکل خاص خود را دارند

مرحله خط خطی معمولا از دو سالگی شروع می‌شود و تا حدود چهار سالگی کودک ادامه می‌یابد. در برخی موارد، به محض اینکه کودک بتواند مداد رنگی را در دست بگیرد و روی کاغذ علامت بگذارد، معمولا حدود 18 ماهگی، شروع به خط خطی کردن کاغذ می‌کند. در این مرحله، کودک فقط به تماشای جریان رنگ روی کاغذ علاقه دارد و برخی از کودکان هم بیشتر از خود علامت‌گذاری لذت می‌برند.

نکته قابل توجه والدین این است که آنچه کودکان روی کاغذ می‌کشند تصادفی است و باعث لذت و خوشحالی کودک می‌شود، حتی اگر برای بزرگسالان قابل تشخیص نباشد.

خط خطی‌های حدود سنی یک و نیم سالگی

بعد از 6 ماه، یعنی در حدود دو سالگی، کودک هوشیارتر می‌شود و ممکن است شروع به کشیدن دایره کند. کمی بعد کودک برای نقاشی‌اش نامگذاری می‌کند و مثلا می‌گوید: «این یک گل است». ممکن است روز بعد به نقاشی سگ نگاه کند و بگوید: «این بابا است». کودک همچنین شروع به کشیدن افرادی می‌کند که شبیه قورباغه یا آمیب هستند: دایره‌ای با بازوها و پاها و گاهی اوقات چشمان درشت.

مرحله پیش طرحواره، پیش شماتیک یا پیش نمادین در حدود چهار سالگی شروع می‌شود. در این مرحله آمیب‌ها یا قورباغه‌ها ممکن است صورت، دست و حتی انگشتان پا داشته باشند اما بدن نداشته باشند. این چهره‌ها از رو به رو کشیده می‌شوند و اغلب لبخندهای بزرگی دارند. حذف جزئیات بدن نشانه این نیست که چیزی از نظر رشدی اشتباه پیش رفته! فقط به این معنی است که چیزهای دیگری در نقاشی مهمترند.

به عنوان مثال، سرها اولین اجزای بدن هستند که کشیده می‌شوند و ممکن است همچنان بزرگتر از سایر قسمت‌های بدن باشند. این کار به این دلیل است که کودک سر را بسیار مهم می‌داند. کودک با قسمت‌هایی از سر غذا می‌خورد، صحبت می‌کند، می‌بیند و می‌شنود. خودنگاره کودک، نقاشی او از خودش، به صورت یک آمیب کشیده می‌شود، اما معمولا بزرگترین چهره را دارد و در مرکز صفحه ظاهر می‌شود. کودک ممکن است روش‌های مختلفی را برای کشیدن یک پرتره از خود امتحان کند.

رنگ‌ها بر اساس سلیقه کودک انتخاب می‌شوند و معمولا هیچ ارتباطی با آنچه ترسیم می‌کند ندارند. اشیای موجود در نقاشی ممکن است در سراسر صفحه پراکنده باشند، یا صفحه در جهات مختلف چرخانده شود که شکل‌ها کاغذ را پر کنند. ممکن است به نظر برسد که اشیاء و اشکال در سراسر صفحه شناور هستند و این طبیعی است.

خودنگاره یک کودک از خود، معمولا با آزمون و خطا پیشرفت می‌کند.

مرحله شماتیک زمانی آغاز می‌شود که کودک وارد سنین مدرسه شده است، معمولا از حدود هفت سالگی شروع می‌شود و تا 9 سالگی ادامه می‌یابد. در این زمان، کودک طرحواره یا نمادهای خاصی را برای افراد و اشیاء پیرامون خود ایجاد کرده است و آنها را بارها و بارها ترسیم می‌کند. فیگورهای انسان دارای تمام اعضای بدن هستند. بازوها و پاها نیز به جای اینکه چوب مانند باشند پر می‌شوند. این معمولاً به دلیل آگاهی بیشتر از بدن و شناخت کارهایی است که اعضای بدن انجام می‌دهند. جالب اینکه بزرگسالان معمولا پاهای بسیار بلندی دارند زیرا کودکان آنها را اینگونه می‌بینند.

خانه‌ها و مردم دیگر روی صفحه شناور نیستند و معمولا یک خط افق به عنوان زمین رسم می‌شود؛ همچنین ممکن است یک سری تصاویر مانند مربع‌های کارتونی بکشند تا دنباله و طول زمان را نشان دهند. به نظر می‌رسد که این نشان دهنده تمایل کودک به داستان‌گویی با نقاشی است. در سن هشت یا نه سالگی، کودکان اغلب شخصیت‌های کارتونی یا ابرقهرمانان مورد علاقه خود را ترسیم می‌کنند و تلاش می‌کنند تصویری واقعی‌تر از دنیای خود بکشند.

چه زمانی باید از یک درمانگر کمک گرفت؟

به طور کلی، نقاشی‌های کودکان، در رنگ یا محتوا، هشدار دهنده نیستند و صرفا یک بیان هنری از تلاش‌های خلاقانه کودک در تجربه دنیای پیرامونش هستند. با این وجود، اگر کودک خردسال به طور مکرر نقاشی‌های خشونت‌آمیز می‌کشد، ممکن است بهتر باشد از یک درمانگر کودک کمک بگیرید تا مسائل احتمالی عاطفی و عمیق تر او بررسی شوند.

برای سنین مدرسه و به ویژه کودکانی که اهل هنر هستند، ظهور یک دوره تاریک یا حتی یکسری نشانه‌های خشن شبیه خون آشام هم ممکن است تنها کاوشی هنری در موضوعات تیره ترباشد اما اگر این دوره با رفتارهای پرخطر یا افسردگی همراه باشد، ممکن است به نوعی فریادی برای دریافت کمک تلقی شود.

در این بین نشانه‌هایی هم وجود دارد که باید جدی گرفته شوند؛ مشکلات عاطفی احتمالی ممکن است با نقاشی‌های یک شیء یا شخص خاص که بسیار بزرگ‌تر از نقاشی‌ کودک از خودش باشد بروز کند. نقاشی یک انسان در قسمت‌های از هم گسیخته نیز بهتر است توسط یک درمانگر ارزیابی شود، زیرا این نوع نقاشی‌ها معمولا نشان دهنده غرق شدن در چیزی یا احساس تکه تکه شدن است.

نقاشی یک کودک 5 ساله که در اتاقش پیدا شد و راز یک کودک آزاری را در سال 2016 رسانه‌ای کرد.

نقاشی‌هایی با خط ناقص یا مردد ممکن است نشان دهنده این باشد که کودک احساس عدم اطمینان یا ناامنی می‌کند. کودکانی که این نقاشی‌ها را می‌کشند ممکن است فقط به تشویق نیاز داشته باشند. اگر این نوع نقاشی‌ها برای مدت طولانی ادامه داشته باشند، ممکن است ارزیابی تخصصی بیشتری لازم باشد.

نکته مهم این است که روانشناسان کودک با دیدن یک نقاشی قرمز یا مشکی یا یک تصویر از هم گسیخته دچار نگرانی نمی‌شوند اما ممکن است مجموعه‌ای از نقاشی‌های تکرار شونده نیاز به بررسی داشته باشد، به خصوص اگر محتوای آن نیز ترسناک یا آزاردهنده باشد.