عامل ایجاد بیماری HIV نیز یک نوع ویروس به همین نام (ویروس نقص ایمنی انسان) است. سلول زنده‌ای که ویروس HIV در آن زنده می‌ماند گلبول سفید است. گلبول‌های سفید در خون و ترشحات بدن وجود دارند و خارج از بدن در مدت کوتاهی از بین می‌روند؛ بنابراین ویروس HIV نیز در خارج از بدن در مدت کوتاهی از بین می‌رود. حرارت، الکل و مواد ضدعفونی کننده به‌ راحتی می‌توانند باعث از بین رفتن ویروس شوند.
انتقال ویروس از سه طریق تزریق خون و فرآورده‌های خونی آلوده، تماس جنسی پرخطر و از طریق مادر آلوده به کودک اتفاق می‌افتد؛ بنابراین ویروس HIV از طریق تماس‌های عادی، کار کردن روزانه،‌ غذا خوردن، نیش پشه و... منتقل نمی‌شود.
ابتلا به عفونت HIV هیچ علامتی ندارد و فرد متبلا می‌تواند تا سالیان متمادی بدون هیچ مشکلی به زندگی خود ادامه دهد و همین موضوع تشخیص HIV را با مشکل مواجه ساخته است. تنها راه تشخیص HIV انجام آزمایش خون است که آن هم ممکن است در چند ماه اول ورود ویروس به بدن به شکل کاذب منفی باشد.
بنابر اعلام دفتر مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت، تخمین زده می‌شود که 45 هزار و 463 نفر در کشور مبتلا به HIV هستند که مرگ 21 هزار و 823 نفر آنها ثبت شده است. تا پایان سال 1401 از بین افراد مبتلا به HIV شناسایی، ثبت و گزارش شده 23 هزار و 640 نفر زنده هستند که از این تعداد یاد شده 18 هزار و 44 نفر برای دریافت خدمات به مراکز ارائه دهنده خدمت مراجعه می‌کنند و تعداد 17 هزار و 47 نفر تحت درمان قرار دارند. همچنین 5596 نفر نیز برای دریافت خدمات به مراکز ارائه دهنده خدمت مراجعه نکرده‌اند.
بنابر اعلام وزارت بهداشت، اگرچه 81 درصد کل موارد را مردان و 19 درصد را زنان تشکیل می‌دهند اما، الگوی راه انتقال و درصد ابتلای زنان و مردان در سال‌های اخیر تغییر کرده است؛ به گونه‌ای که از کل موارد شناسایی و گزارش شده در سال 1401 میزان 30 درصد موارد ثبت شده را زنان و 70 درصد آنها را مردان تشکیل می‌دهند. الگوی انتقال سنی نیز در سال‌های اخیر تغییری نکرده است.
علل ابتلا به HIV در بین کل مواردی که از سال 1365 تاکنون در کشور به ثبت رسیده‌اند به ترتیب، تزریق با وسائل مشترک در مصرف کنندگان مواد (56درصد)، رابطه جنسی (26درصد) و انتقال از مادر به کودک (1.7 درصد) بوده است.
راه انتقال در 16.3 درصد از این گروه نامشخص مانده است و راه انتقال 0.2 درصد از این موارد مربوط به خون و فرآورده‌های خونی در سال‌های پیش از اجرای سیاست پالایش 100 درصدی خون سالم توسط سازمان انتقال خون است.
این در حالی است که در بین مواردی که در سال 1401 تشخیص داده شده‌اند راه احتمالی انتقال در 16 درصد موارد اعتیاد تزریقی،57 درصد روابط جنسی، یک درصد مادر به کودک و در 26 درصد نیز راه احتمالی ابتلا بیان نشده است. از طرفی هیچ مورد ابتلای جدیدی از طریق خون و فرآورده‌های خونی ثبت نشده است.