از همین زمان به بعد، جفت و بندناف که پیش از آن به عنوان «زباله­‌های زایمانی» در نظر گرفته می‌شدند، به «محصولات زایمانی» تغییر نام دادند و اکنون نیز در دنیای علم ثابت شده چندین نوع محصول می­‌توان از یک زایمان تهیه کرد و سلول­‌های بنیادی خون­ساز خون بندناف، یکی از محصولات حاصل از زایمان است که پس از پالایش و فرآوری، می‌توان برای اهداف درمانی از آن بهره جست­.

در مجموع خون بندناف، خونی است که پس از تولد نوزاد در جفت و بندناف باقی می‌­ماند. پس از زایمان، پزشک بندناف را قطع کرده و نوزاد را از مادر جدا می­‌کند. سپس با انجام اقدامات لازم طی یک فرآیند استریل و فوری، خون بندناف با استفاده از کیسه­‌های مخصوص، قابل جمع­‌آوری است. این فرآیند در مدت زمان کوتاهی (7-5 دقیقه) قابل انجام بوده و برای مادر و نوزاد کاملا بی­‌خطر و بدون درد است.

در همین راستا، بانک ملی خون بندناف در سال 1389 به عنوان یک بانک عام‌المنفعه و عمومی در سازمان انتقال خون کشورمان تاسیس شد تا این سلول‌های نجات‌بخش با رضایت مادران و تحت شرایط خاص و تخصصی در بیمارستان‌های همکار این سازمان جمع‌آوری و پس از طی مراحل فرآوری، محصول نهایی را برای مصرف تمام بیماران در سراسر کشور، برای مدت طولانی ذخیره کند.

پس از فرآوری و فریز سلول‌های اهدایی در بانک خون بند ناف سازمان انتقال خون، اطلاعات ژنتیک نمونه‌های اهدایی در سامانه مرکز مدیریت پیوند وزارت بهداشت کشور بارگذاری می‌شود و اطلاعات آن در دسترس تمام مراکز درمانی قرار می‌گیرد و به این ترتیب روزانه برای بیماران جستجو انجام می‌شود و در صورت وجود نمونه سازگار برای هر بیمار، به صورت کاملا رایگان در اختیار وی جهت پیوند قرار می‌گیرد.

خون بند ناف از زمان جمع‌آوری تا زمان ذخیره سازی آن در بانک‌ها، کمتر از 48 ساعت فرصت دارد؛ به این ترتیب در صورت رضایت مادر به اهدای خون بند ناف، بلافاصله بعد از زایمان خون بند ناف نوزاد متولد شده جمع آوری و طی یک زنجیره سرد به آزمایشگاه پردازش در ستاد مرکزی سازمان انتقال خون ایران انتقال داده می‌شود.

***آزمایشگاه پردازش سازمان انتقال خون ایران

در آزمایشگاه پردازش نیز نمونه‌های واجد شرایط، دارای کیفیت استاندارد و غنی از سلول انتخاب و وارد فرآیند فرآوری و جداسازی سلول‌های بنیادی خونساز می‌شوند. در این بخش گلبول‌ قرمز و پلاسما از خون کامل حذف و سلول‌های بنیادی خون‌ساز استخراج می‌شوند. این کار چند مرحله دارد که کل فرآیند آن حدود سه تا چهار ساعت به طول می‌انجامد.

فریز سلول‌های بنیادی خونساز نیز آخرین مرحله است و سلول جدا شده طی فرایند حدود 70 دقیقه‌ای به آهستگی منجمد می‌شود و پس از آن به دماهای فوق سرد منفی 150 و پایین‌تر، برای نگهداری طولانی مدت به تانک‌های ازت منتقل می‌شود.

در همین راستا دکتر نسیم عزتی - رئیس گروه بانک خون بند ناف و سلول‌های بنیادی سازمان انتقال خون در آستانه روز جهانی خون بند ناف می‌گوید: جفت و بند ناف ضایعات زایمانی هستند و بعد از زایمان و تولد هر نوزاد دور ریخته می‌شوند؛ اما از حدود 35 سال گذشته که در دنیا ثابت شد خون بند ناف غنی از سلول‌های بنیادی است؛ به عنوان گنجینه‌ای الهی در دسترس است و می‌توان این سلول‌ها را جداسازی و فریز کرد تا نجات‌بخش بیماران باشند.

***کاربرد سلول‌های بنیادی خون بندناف در درمان بیش از 70 نوع بیماری

وی در توضیح بیماری‌های قابل درمان با سلول‌های خون‌ساز بندناف، گفت: سلول­‌های بنیادی خون­ساز خون بندناف به طور موثری برای درمان طیف وسیعی از بیماری­‌ها (بیش از 70 نوع بیماری خونی و غیرخونی، بدخیم و غیربدخیم) به کار برده می­‌شوند و کاربردهای بالینی بسیاری برای پیوند سلول­‌های بنیادی خون­ساز اعم از نقایص ایمنی تا بدخیمی­‌ها وجود دارد؛ بیماری­‌هایی مانند سرطان خون، لنفوم، تالاسمی ماژور، آنمی­ آپلاستیک و آنمی­ فانکونی نمونه­‌هایی از بیماری­‌های قابل درمان با پیوند سلول­‌های بنیادی خون­ساز خون بندناف هستند.

عزتی همچنین به تاریخچه راه‌اندازی بانک ملی خون بندناف در سازمان انتقال خون اشاره کرد و گفت: با توجه به زیرساخت و تجربه ای که سازمان انتقال خون در جذب اهداکنندگان خون داشت، وزارت بهداشت در سال 1389 رسالت جمع‌آوری و نگهداری از سلول‌های بنیادی خونساز خون بندناف را بر عهده این سازمان گذاشت تا به این ترتیب در سراسر کشور بتوان نیاز بیماران کاندید پیوند را برآورده کرد.

***شرایط ذخیره‌سازی خون بندناف در بانک سازمان انتقال خون

وی افزود: در مجموع بانک خون بند ناف سازمان انتقال خون یک بانک عمومی (public cord blood bank) است و امکان نگهداری خصوصی خون بندناف در این مرکز وجود ندارد. تنها مورد استثنا جهت جمع­‌آوری و نگهداری خون بندناف به صورت خصوصی، موارد نمونه خون بندناف خویشاوند و تعیین شده جهت پیوند به یک بیمار نیازمند پیوند سلول­‌های بنیادی خون­ساز می­‌باشد که این موارد هم البته متعاقب ارائه درخواست کتبی از متخصصان خون و سرطان (پزشک معالج بیمار) قابل انجام است.

وی در همین زمینه افزود: واحدهای خون بندناف ذخیره شده در بانک خون بندناف سازمان انتقال خون، تماما اهدایی است و با اخذ رضایت آگاهانه کتبی از داوطلبان اهدای خون بندناف جمع­‌آوری شده و در صورت دارا بودن کیفیت مدنظر و ذخیره­‌سازی آن، در نهایت به صورت رایگان جهت پیوند به اولین بیماری که از نظر ژنتیکی با آن نمونه خون بندناف سازگار باشد، در اختیار مراکز درمانی قرار خواهد گرفت.

رئیس گروه بانک خون بند ناف و سلول‌های بنیادی سازمان انتقال خون همچنین با تاکید بر اینکه خون بند ناف تنها یکی از منابع مورد استفاده برای پیوند سلول‌های بنیادی خونساز است، ادامه داد: تعداد زیادی از بیماران کاندید پیوند سلول­‌های بنیادی خون­ساز در کشور ما متاسفانه هیچ اهداکننده سازگاری در هیچ یک از مراکز داخلی ندارند و ناچارا با صرف هزینه بالایی (بالغ بر 23هزار یورو) مجبور به تامین فرآورده سلولی سازگار از مراکز پذیره­‌نویسی سایر کشورهای جهان (مراکز عضو شبکه جهانی اهداکنندگان سلول­های بنیادی خون­ساز (WMDA)) هستند.

عزتی درباره نمونه‌های ذخیره شده در بانک خون بند ناف سازمان انتقال خون گفت: در راستای گسترش فعالیت­ها به منظور تلاش برای ارتقاء ذخایر بانک خون بندناف سازمان انتقال خون ایران، از بدو تاسیس این بانک تاکنون تعداد 4354 واحد خون بندناف واجد کیفیت و معیارهای استاندارد از میان واحدهای خون بندناف اهدا شده توسط بیش از 26 هزار نفر اهداکننده خون بندناف انتخاب شده که پس از فرآوری و انجماد، ذخیره شده است.

***انجام 28 پیوند از نمونه‌های فریز شده در سازمان انتقال خون؛ تاکنون

وی افزود: از بین این تعداد نمونه فریز شده نیز تاکنون تعداد 28 مورد پیوند داشتیم که همگی برای اطفال استفاده شده است. حدودا دو سال گذشته نیز جشنی با حضور بهبودیافتگان برگزار کردیم. همچنین فرآیند جمع­‌آوری واحدهای خون بندناف طی این سال­‌ها با همکاری بیمارستان­‌های نجمیه، بقیه­‌الله الاعظم(عج)، میلاد، شهید مصطفی خمینی(ره)، پارسا، صارم و هدایت به انجام رسیده است.

***اهدای سلول بنیادی تنها مختص به خون بندناف نیست

رئیس گروه بانک خون بند ناف و سلول‌های بنیادی سازمان انتقال خون در بخش دیگری از صحبت‌هایش با تاکید بر اینکه اهدای سلول بنیادی در همه جای دنیا و از جمله ایران، تنها مختص به خون بند ناف و اهدای خون بند ناف نیست و مغز استخوان و سلول‌های خون محیطی نیز از دیگر منابع سلول‌های بنیادی خونساز هستند، افزود: همه افراد در کشور ما و در کل دنیا در بازه سنی 18 تا 50 سال، می‌توانند اهداکننده سلول بنیادی خون‌ساز باشند و از این طریق جان بیماران نیازمند را نجات دهند.

***5000 بیمار در انتظار یافتن نمونه سازگار

وی به تنوع قومیتی در کشور اشاره کرد و گفت: به همین دلیل همین تنوع قومیتی ممکن است برای بسیاری از بیماران، اهداکننده سازگار یافت نشود؛ به طوری که طبق آخرین آمار مرکز مدیریت پیوند وزارت بهداشت، حدود 5هزار بیمار در انتظار یافتن یک نمونه سازگار هستند. بر همین اساس سازمان انتقال خون هم در این زمینه فعال است و افراد می‌توانند به پایگاه‌های انتقال خون در 31 استان کشور مراجعه کنند و داوطلب اهدای سلول بنیادی خونساز باشند. به این ترتیب اطلاعات HLA آنها در سامانه مرکز مدیریت پیوند وزارت بهداشت ثبت می‌شود و اگر زمانی با بیماری سازگار باشند، به آنها اطلاع داده می‌شود و طی پروسه‌ای می‌توانند اهدا را داشته باشند.

***سایه سنگین تحریم بر سر بیماران

عزتی در بخش دیگری از صحبت‌هایش با اشاره به قابلیت نگهداری سلول‌های بنیادی خونسازخون بند ناف بیش از 25 سال و در دمای فوق سرد، در پاسخ به سوالی درباره تاثیر تحریم‌ها در زمینه تامین تجهیزات مورد نیاز جمع‌آوری و فرآوری سلول‌های بنیادی خون‌ بندناف گفت: طی سال­‌های اخیر این فعالیت­‌ها در حالی انجام شده است که متاسفانه کاهش نرخ تولد در کشور و از سوی دیگر، مشکلات پسا تحریم مانند نبود بسیاری از ملزومات کاربردی و به روز مانند کیت پردازش خون بندناف به روش دستگاهی و قیمت بالای ملزومات و مواد اولیه و سایر مشکلات ناشی از آن، بر سختی انجام کار افزوده است.

رئیس گروه بانک خون بند ناف و سلول‌های بنیادی سازمان انتقال خون تاکید کرد: اما، خوشبختانه علی­رغم وجود مشکلات و کمبودهای ناشی از اعمال تحریم­‌های ظالمانه علیه میهن­‌مان، فعالیت این بانک با هدف تامین نیاز بخش زیادی از بیماران کاندید پیوند سلول­‌های بنیادی خون­ساز، ضمن رعایت استانداردهای بین‌المللی در این زمینه، به صورت کاملا رایگان و با بالاترین کیفیت در حال انجام است.

همچنین دکتر گل‌زاده- کارشناس بخش فلوسایتومتری بانک خون بندناف سازمان انتقال خون گفت: در بخش فلوسایتومتری و در نمونه‌هایی منتقل شده از بیمارستان‌ها و قبل از پردازش آنها، میزان زنده بودن سلول‌ها سنجیده می‌شود و تعداد سلول‌های بنیادی نیز شمارش می‌شود تا بر اساس سلول‌های بنیادی که قرار است ذخیره شود، مشخص باشد آن نمونه برای چه بیماری و با چه وزنی مناسب است. به همین جهت قبل از شروع پردازش روی نمونه‌ها، این آنالیزها انجام می‌شود. در انتهای کار و پس از پایان پردازش نیز مجددا آنالیز مذکور روی نمونه‌ها انجام می‌شود تا بتوان به طور قطع مشخص کرد نمونه‌ای که برای فریز رفته و قرار است به محل پیوند برسد، چه مقدار سلول بنیادی دارد و تا چه حد آن سلول‌های زنده‌ هستند.